Náttúrufræðingurinn - 2023, Síða 72

frá því í forneskju og Jón var að leita að
hinum dularfulla besóar, lífsteininum
sem leynist í höfði hrafnsins. Þar hafði
hann að minnsta kosti annan fótinn í
gamalli heimsmynd. Hann rannsak-
aði líka brimbút, sem nú er oftar kall-
aður sæbjúga, og lýsir honum í einu
rita sinna. Kannski er þetta elsta lýs-
ing sem til er á líffræðilegri rannsókn
á íslensku:
Brimbútur, lifurrauður, því að sjóvar-
brim færir hann í fjörur upp og þar
lifir hann lengi síðan. Hann skríður
þó mjög seint gangi, hann er fullur
með smá þétt ræksn, þarma eður
innyfli, sem mávar og aðrir fuglar
veiðast á, því þeir gefa líf fyrir þann
smekk. Þessi sjóvarormur, litur sem
ánumaðkur hjá oss á landi, myndar
sig á sjö vegu, og færir sjö lága
hnúða úr höfði út, svo sem fyrir
hornum, svo sem þá brekkusnig-
ill hann inn dregur horn sín. Hann
sýnir öllum tvö, önnur tvö sjaldan,
en öðrum fjórum hann ávallt leynir,
þó sést fyrir öllum nokkuð þá honum
líkar best. En svo skal náttúru þessa
blauta fjöruorms til lokka að birta
sínar breytingar að láta hann vera í
ferskum sjó í hreinni byttu, og skipta
um á honum með hvörju dægri, í vel
vörmu húsi, og má gæta að honum
með hvörjum tveim stundum eður
þrem og ekki sjaldnar. Hann hefur
lítil tvö göt, sitt á hvorum enda.
Þegar sá ferski sjór mátalega á
honum hýrnar af yl hússins, þá
skiptir hann um, og kann langur að
verða með hálsi. … lengi lifir hann
þar en visnar og skrælist um síðir,
líkasem lumbur terrestris [líkl.: jarð-
ormur], gulu- eður ánumaðkur.9,10
Aukinheldur var í furðukamesunum,
sem fyrr segir, leitast við að sýna fjöl-
breytnina í sköpunarverki Guðs, og það á
líka við um Pappírssafnið. Með vísinda-
byltingunni breyttust viðhorf manna til
náttúrunnar. Heimspekingarnir Francis
Bacon (1561−1626) og René Descartes
(1596−1650) eru yfirleitt taldir helstu
ábyrgðarmenn (og í vaxandi mæli
syndaselir) þessarar viðhorfsbreytingar
sem oft er kölluð vélhyggja, sú hugsun
að náttúran sé ekki annað en vél þar sem
einungis þurfi að átta sig á gangverkinu.
Í því fólst aðskilnaður manns og nátt-
úru. Náttúran varð að hlutgerðu við-
fangi sem ná mætti valdi á og ráðskast
með. Þar er gildasta rót umhverfisvanda
nútímans.
Söfnun náttúrugripa var ekki einber
yfirlýsing um fjölbreytni sköpunarverks
Guðs því að með því að gera gripina að
dauðum hlutum í safni var ýtt undir
hlutgervingu og jafnvel hina vélrænu
sýn. Hugmyndin fól í sér endanleika
tilverunnar og fullkomin tök mannsins
á henni. Á miðöldum hafði sá endan-
leiki verið í höndum Guðs og þar með
utan seilingar manna. Flokkun lífrík-
isins felur í sér annars konar hugmynd
um endanleika, að maðurinn geti náð
utan um kerfi náttúrunnar. Ole Worm
flokkaði dýr og aðrar hliðar veruleikans
eins og margir aðrir en síðar kom Linné
fram með miklu markvissari flokkun
lífvera en áður hafði sést. Sú flokkun er
þó kyrrstæð en ekki framvinda eða ferli
sem núorðið er talið lykileinkenni líf-
ríkisins og vistkerfa.
Þessi heillandi forsaga náttúruvís-
inda segir margt um afstöðu fólks til
náttúrunnar. Þekking óx ógnarhratt, en
Teikning af geirfugli úr stílabók Abrahams
Russels frá 1793. Á myndinni stendur „Sjó-
vávkin“ (Sea-Woggin, geirfugl) sem fannst á
miðum við Nýfundnaland.
Náttúrufræðingurinn
72