Náttúrufræðingurinn - 2023, Qupperneq 77

Í inngangi leggur höfundur áherslu á
að í bókinni sé „ekki að finna svör við
spurningum allra fróðleiksfúsra um
málið“ og bendir í því sambandi á bók
sína Advances in Earthquake Predict-
ion: Research and Risk Mitigation, frá
2011 hjá Springer-forlaginu, og bókina
Náttúruvá á Íslandi frá 2013 sem kom
út hjá Viðlagatryggingu Íslands og Há-
skólaútgáfunni.
Til fyrirmyndar er að í texta bókar-
innar leiðbeinir höfundur lesendum
um heimildirnar og segir í hvaða heim-
ildum má finna frekari upplýsingar um
efnið sem hann er að fjalla um. Í heim-
ildaskránni eru um 150 heimildir og er
rúmlega helmingur þeirra yngri en frá
2000, sem væntanlega má túlka sem
vaxandi grósku á þessu rannsóknasviði.
Bókin skiptist í meginatriðum í tvo
hluta. Fyrri hluti bókarinnar, kaflar
1−12, byggist að talsverðu leyti á tveggja
áratuga rannsóknum á Suðurlandsund-
irlendinu. Að þeim komu vísindamenn
af ýmsu þjóðerni, og miðuðust þær við
að geta á gagnlegan hátt varað við jarð-
skjálftum og áhrifum þeirra. Kostur
við þennan hluta bókarinnar er að
kaflarnir eru stuttir og aðeins einn yfir
10 blaðsíðum.
Í byrjun er lýst þeirri hugsjón að geta
spáð fyrir um jarðskjálfta og afstýrt
slysum, og kemur fram að um 1980 hafi
íslenskir jarðskjálftafræðingar farið að
feta sig áfram á þeirri braut með nýrri
nálgun að verkefninu.
Tekin eru dæmi um hvernig tókst
að vara við stórum skjálfta í Haicheng
í Kína árið 1975, sem jók bjartsýni um
að hægt væri að spá fyrir um stóra
skjálfta, en jafnframt er sagt frá skjálft-
anum í borginni Tangshan skammt frá,
sem varð einu og hálfu ári síðar án við-
vörunar. Einnig er fjallað um mistök í
aðdraganda skjálftans á San Andreas-
sprungukerfinu í Kaliforníu 2004, sem
varð 16 árum seinna en spáð var.
Þenslumælar í borholum eru kynntir
á stuttan og laggóðan hátt, og sagt frá
því hvernig þeir nýttust til að staðfesta
að Heklugosið árið 2000 myndi hefjast
innan 20−30 mínútna, en smáskjálfta-
virkni sem hófst um einni og hálfri
klukkustund áður gaf til kynna að gos
gæti verið yfirvofandi.
Norrænt rannsóknasamstarf (SIL-
kerfið) um jarðskjálftaspá á Suðurlandi
hófst með því að hanna og byggja þar upp
rekstrarhæft mælingakerfi til að mæla
smáskjálfta, en slíkt var ekki til í heim-
inum. Fjallað er um árangur af rekstri
mælingakerfisins og hvernig umheimur-
inn hefur nýtt sér þetta rannsóknartæki
í fjölþjóðlegum jarðskjálftaspárrann-
sóknum sem tóku við eftir 1996. Bent
er á að í 20 ára rannsóknum á Suður-
landsundirlendinu voru þróaðar aðferðir
sem smám saman gætu endurspeglað
aðdraganda og útlausn stórskjálfta en
jafnframt undirstrikað mikilvægi ýmissa
annarra rannsókna um leiðir til að vara
við aðsteðjandi stórskjálfta.
Fjallað er um heita möttulstrókinn
sem hefur verið kortlagður undir Íslandi
og um landrekið, og í framhaldinu um at-
burði á liðnum áratugum þegar Bárðar-
bunga hefur þanið sig. Þar er umfjöllun
um Gjálpargosið, Grímsvatnagosið 2011
og gosið í Holuhrauni og síðan spurt
hvers sé að vænta af möttulstróknum.
Þótt rólegt sé nú undir Bárðarbungu
sé kvika örugglega farin að safnast þar
saman, og skorpuflekarnir reka frá hvor
öðrum um 2 sentimetra á ári.
Seinni helmingur fyrri hluta bókar-
innar má segja að fjalli um Suðurlands-
brotabeltið. Fjallað er um jarðskorpuna
á Suðurlandi, Suðurlandsskjálftana,
meðal annars, 1784 og Skaftárelda. Gerð
er grein fyrir „langtímaspá“ frá 1988, og
1. mynd. Meginjarðskjálftasvæði Íslands. Kortið sýnir mestu áætlaða láréttu hröðun á
Íslandi í jarðskjálftum á 500 árum. Mesta hröðun er sýnd sem hlutfall af þyngdar-
hröðun jarðar (g). Kortið er hluti af EUROCODE 8 staðlinum fyrir Ísland. Rauður litur
táknar að á þeim svæðum getur lárétt hröðun berggrunnsins í jarðskjálftum orðið
40% af g eða meiri. Þessar upplýsingar koma að mestu fram á kortinu sjálfu.
77