Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2024, Blaðsíða 43

41
Ritrýnd grein | Peer review
Tímarit hjúkrunarfræðinga | 1. tbl. 100. árg. 2024
upplifði flókna og langvinna sorg í tengslum við andlát sonar síns.
Það var ekki fyrr en tæpum fjórum árum síðar að hún upplifði á
ný tilfinninguna að geta stjórnað líðan sinni. Foreldrarnir lýstu
því hvernig þeir hefðu misst tengsl við raunveruleikann, alla
jarðtengingu og verið dofin lengi. Á þessum tímapunkti átti engin
úrvinnsla sér stað, þeir voru fastir í áfallinu og það sem meira er,
þeir fundu að þeir gátu ekki stjórnað hvenær þeir væru tilbúnir í
úrvinnslu eftir áfallið.
Flókin og langvinn sorg: „Sorgin er alltaf þarna,
hvað sem maður gerir“
Foreldrarnir upplifðu mikla og djúpa sorg í kjölfar sjálfsvígsins,
dýpri en þeir höfðu áður upplifað í tengslum við ótímabær andlát,
og höfðu misjafna sögu að segja varðandi stuðning og eftirfylgd í
kjölfarið. Í tilfelli Örnu og fjölskyldu var lítið um úrræði og stuðning:
„Það var engin hjálp neins staðar, það var enginn sem hafði vit á
því að kalla þennan hóp [fjölskylduna] saman, enginn.“ Þá nefndi
hún að presturinn hafi veitt heilmikinn stuðning í upphafi en
seinna þurfti hún að sækja alla hjálp sjálf á eigin kostnað. Hún
taldi mikilvægt að litið væri á fjölskylduna sem eina heild, allir
þurfi á stuðningi að halda, og í tilvikum sem þessum séu foreldrar
ekki í ástandi til þess að sinna öðrum börnum á heimilinu. Af þeim
sökum er mikilvægt að langtímastuðningur sé í boði. Stuðningur
við Valdísi og Hrafn var enginn, sem þeim fannst óásættanlegt.
Sonur þeirra hafði skráð sig úr þjóðkirkjunni. Valdís sagði: „Aðkoma
þjóðkirkjunnar hafði ekkert að segja, við vorum eiginlega bara í
losti og vissum ekkert hvað við áttum að gera, það var enginn sem
leiðbeindi okkur eitt né neitt, við urðum bara að finna út úr þessu
sjálf.“ Undantekningin frá víðtækri upplifun af stuðningsleysi voru
Katrín og fjölskylda sem fengu góðan stuðning og eftirfylgni veitta
af presti strax í upphafi. Þeim fannst þó nærsamfélagið styðja þau
best. Sorgin og söknuðurinn var mjög sterkur í tilviki Helenu og
Þórs, en þau sögðust enn vera að læra að lifa með sorginni þar sem
hún væri alltaf til staðar. Þór orðaði það svo:
„Sorgin er alltaf þarna hvað sem maður gerir, hún er þarna. Hún er
ekki þannig að þetta þyrmi yfir mann, hún bara er alltaf. Það er ekki
þannig að maður skríði upp í rúm í þunglyndi, þetta er meira eins og
að ganga í drullu, það er þungt. Ég er ekki að leita eftir því að sorgin
hverfi. Ég er ekkert að leita eftir því ... ég vil halda nálægðinni við
hann og ég geri það í sorginni. Það er hún sem gerir það að verkum
að hann er alltaf með manni. Maður saknar hans og þannig vil ég
að það verði, ég vil ekkert hætta að syrgja. Maður lærir að lifa með
þessu og það er svo sem ekki í boði að gera neitt annað, en þannig
er þetta bara. Við höfum aldrei ásakað hann neitt og okkur finnst
alveg hræðilegt að það hafi farið svona.“
Reynsla foreldranna af úrræðum: „Hjólið sem ískrar
í, það fær smurningu“
Foreldrarnir þörfnuðust nándar, stuðnings og aðstoðar
nærfjölskyldu og prestar reyndust yfirleitt mjög vel. Varðandi
önnur úrræði þá fylgdu því óþægindi fyrir foreldrana að hafa það á
tilfinningunni að þeir þyrftu að trana sér fram eftir aðstoð, að vera
sífellt þeir sem leita og kvarta yfir þjónustuleysi. Þá kom fram hjá
foreldrunum að skortur á verkferlum í tilfellum eins og sjálfsvígum
og sjálfsvígstilraunum geri það að verkum að stuðningi sé mjög
misskipt. Helena og Þór kynntust lakri þjónustu og úrræðaleysi
heilbrigðiskerfisins þegar sonur þeirra gerði alvarlega tilraun
til sjálfsvígs sem leiddi til legu á geðdeild með viðkomu á
bráðamóttökunni. Foreldrunum var hvorki boðin áfallahjálp né
stuðningur í ferlinu þegar þeir þurftu mjög á því að halda.
Foreldrarnir nefndu þætti eins og kostnaðarminni sálfræðiþjónustu
og verkferla sem myndu tryggja að aðstandendur fengju stuðning
í kjölfar svo mikils áfalls sem sjálfsvíg eru fyrir aðstandendur. Iðunn
og Jón upplifðu stuðningsleysi af hálfu heilbrigðikerfisins og töldu
það óásættanlegt. Þeirra álit er að heilbrigðiskerfið þurfi að taka
breytingum, það verði að fara í gang ferli fyrir aðstandendur og
það þurfi að vera á hreinu hver virkjar það. Jón sagði:
„Fólk deyr ýmist inni á heilbrigðisstofnunum eða utan og ef það er
utan þá kemur lögreglan alltaf, þannig að það er lögreglan [sem]
er kannski helst til þess fallin að virkja aðstoðina. Það er bara
hreinlega þannig að hjólið sem ískrar í, það fær smurningu ... ef þú
bara treystir því að það sé eitthvert kerfi til staðar [og gerir ekkert
sjálfur] þá færðu enga þjónustu.“
UMRÆÐA
Yfirskrift rannsóknarinnar er krefjandi lífsreynsla og flókin sorg
sem lýsir vegferð foreldranna í hnotskurn. Heilsufar foreldra
breyttist mikið eftir sjálfvígið og lýstu foreldrarnir neikvæðum
breytingum á líðan, minnkuðu líkamlegu þreki, minni matarlyst,
svefnleysi, minnisleysi, kvíða, streitu og verkjum og jafnvel
kom til veikinda sem leiddu af sér aðgerðir. Samræmist það
rannsóknarniðurstöðum Entilli og fleiri (2021a) og geta einkenni
foreldranna flokkast undir líkamleg einkenni sársauka og sorgar
(Spillane o.fl., 2017), en tilfinningar eins og að hafa brugðist sem
foreldri, sjálfsásökun og sektarkennd eru dæmi um tilfinningar sem
foreldrar glíma við eftir missi sem þennan (Castelli Dransart, 2017;
Kawashima og Kawano, 2019; Shields o.fl., 2019). Foreldrarnir
upplifðu allir sektarkennd, vildu hafa verið meira til staðar og
vildu hafa séð í hvað stefndi, en þrátt fyrir þessar tilfinningar var
niðurstaðan í öllum tilvikum sú að þeir hefðu ekki getað komið
í veg fyrir sjálfsvígið. Eitt foreldrið upplifði sig hafa brugðist í
foreldrahlutverkinu og flestir foreldrarnir fundu fyrir sjálfsásökun.
Sálræn eftirköst sjálfsvíga geta orðið mikil og alvarleg og getur
líðan aðstandenda þróast þannig að þeir hugleiði sjálfir að taka
líf sitt (Tal o.fl., 2017). Varðandi það var ástandið tvísýnt um tíma
á tveimur heimilum sem undirstrikar mikilvægið að halda vel utan
um foreldra því sorgin getur heltekið þá og það þarf að hjálpa þeim
að ná tökum á þessum mikla tilvistarsársauka (Jordan, 2020).
Foreldrarnir upplifðu allir flókna sorg og langvinnt sorgarferli þar
sem þeim reyndist erfitt að ná fram jákvæðri breytingu á líðan.
Djúpt skarð var enn til staðar og verður það alltaf en sorgin var
orðin bærilegri í flestum tilvikum. Fyrsta hugsun dagsins var samt
yfirleitt atburðurinn og söknuðurinn. Með tímanum lengdist tíminn
á milli þeirra hugsana og þættir eins og að lifa með atburðinum
varð niðurstaðan, þótt það væri nánast óbærileg tilhugsun.
Foreldrarnir þörfnuðust nándar, stuðnings og aðstoðar
nærfjölskyldu, og prestar reyndust líka vel þegar það átti við,
en þeim fannst meira þurfa til. Í rannsókn McLaughlin og félaga
(2016) voru rannsakaðar þarfir aðstandenda sem áttu ástvin í
sjálfsvígshættu eða höfðu misst ástvin í sjálfsvígi. Var þar meðal
annars nefnd þörf fyrir stuðning, ráðgjöf, að upplifa viðurkenningu
á líðan og að hafa einhvern til að leita til. Einnig kom fram mikilvægi
þess að fjölskyldumeðlimir hafi aðgengi að heilbrigðisstarfsfólki
og stuðning frá því. Foreldrarnir töluðu allir um þá staðreynd
að heilbrigðiskerfið hafi ekki komið til móts við þarfir þeirra á
skipulagðan hátt í kjölfar sjálfsvígsins, heldur hafi þeir sjálf þurft
í of miklum mæli að bera sig eftir stuðningi og aðstoð. Allir hefðu
þeir viljað sjá heilbrigðiskerfið taka þeim opnari örmum,að þeim