Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2024, Qupperneq 62

60 Tímarit hjúkrunarfræðinga | 1. tbl. 100. árg. 2024
o.fl., 2020; Sóley S. Bender o.fl., 2021). Unglingum finnst vanta
meiri fræðslu um jafnrétti, samskipti um kynlíf og jafningaþrýsting
auk þess að skorta réttu verkfærin til að vinna gegn óraunhæfum
útlitskröfum, neikvæðum staðalímyndum og áhrifum kláms
(Kolbrún Hrund Sigurgeirsdóttir o.fl., 2019; Lóa Guðrún Gísladóttir
o.fl., 2020). Samkvæmt skýrslu sérstaks starfshóps, sem mennta-
og menningarmálaráðuneytið skipaði árið 2020, er „afar mikilvægt
að fá upplýsingar um það hversu vel kennsla um kynheilbrigði
komi til móts við þarfir allra nemenda miðað við núverandi stöðu“
(Mennta- og menningarmálaráðuneytið, 2021).
Mikilvægt er að kanna nánar hvernig unglingar á Íslandi meta
kennslu um kynheilbrigði og nýta þá vitneskju til þess að bæta
hana. Tilgangur þessarar rannsóknar er að skoða hvað unglingar í
framhaldsskólum telja að einkenni góða kennslu um kynheilbrigði
og hversu gagnleg hún er út frá jákvæðum og uppbyggjandi
þáttum kynverundar eins og kynferðislegri sjálfsvirðingu. Lagðar
eru til grundvallar þrjár tilgátur sem eru: Munur er á viðhorfum
nemenda sem telja kennslu um kynheilbrigði hafa verið góða í
gegnum skólagöngu sína samanborið við þá sem telja hana síðri
a) eftir kennsluháttum, b) hvort komið hafi verið til móts við
fræðsluþarfir þeirra og c) eftir kynferðislegri sjálfsvirðingu.
AÐFERÐ
Rannsóknarsnið
Rannsóknin var þversniðsrannsókn á mati unglinga í
framhaldsskólum á gæðum kennslu um kynheilbrigði í gegnum
skólagöngu þeirra og er hluti af stærra rannsóknarverkefni sem
ber heitið Heilbrigði og kynfræðsla unglinga.
Þátttakendur
Tilgangsúrtak (e. purposive sample) var notað til að velja
þátttakendur en slíkt úrtak er notað þegar velja þarf þátt-
takendur sem hæfa rannsókninni best og sem þurfa að uppfylla
ákveðin skilyrði (Polit og Beck, 2021). Valdir voru nemendur,
einkum á aldrinum 18-20 ára. Af 38 framhaldsskólum á öllu
landinu voru 11 þeirra valdir í úrtak þessarar rannsóknar, sex
skólar af höfuðborgarsvæðinu og fimm af landsbyggðinni
(Menntamálastofnun, 2022). Níu þeirra samþykktu þátttöku. Við val
á skólum var miðað við hefðbundið þriggja ára framhaldsskólanám
og staðsetningu skóla, bæði á höfuðborgarsvæðinu og
landsbyggðinni. Úrtak rannsóknar var alls um 2.488 nemendur og
voru 76% af höfuðborgarsvæðinu og 24% af landsbyggðinni. Fjöldi
nemenda í úrtaki byggði á upplýsingum frá tengilið innan hvers
skóla. Samkvæmt Hagstofu Íslands er úrtak rannsóknarinnar 18%
af þýði 18-20 ára einstaklinga á Íslandi miðað við upphaf árs 2022
(Hagstofa Íslands, 2022).
Siðfræðilegir þættir rannsóknarinnar
Rannsóknin fékk leyfi Vísindasiðanefndar (VSNb2021120029
/03.01). Þá gáfu viðkomandi skólastjórnendur leyfi sitt fyrir
framkvæmd hennar. Jafnframt samþykktu þátttakendur þátttöku
sína með rafrænum hætti í kjölfar þess að hafa lesið kynningar-
bréf rannsóknarinnar. Þar kom fram að um nafnlausa könnun væri
að ræða og því ekki unnt að rekja nein svör til einstaklinga.
Matstæki
Matstæki þessarar rannsóknar var hannað sérstaklega þar sem
ekkert slíkt var tiltækt til að meta kennslu um kynheilbrigði og
byggðist á nútímalegum áherslum. Þróun þess fylgdi að miklu
leyti viðmiðum DeVellis (2017). Tekið var mið af fyrri mats-
tækjum á sviði kynheilbrigðismála (Cleland o.fl., 2001; Kolbrún
Gunnarsdóttir o.fl., 2008; Sóley S. Bender og Álfheiður Freyja
Friðbjarnardóttir 2015). Auk þess var byggt á rannsóknum um
kynheilbrigði unglinga (Kolbrún Hrund Sigurgeirsdóttir o.fl., 2019;
Lóa Guðrún Gísladóttir o.fl., 2020; Sóley S. Bender o.fl., 2021,
2022). Alþjóðlegar skýrslur og leiðbeiningar voru einnig skoðaðar
sem og þjóðfélagslegar breytingar á Íslandi síðasta áratug, líkt
og #MeToo-hreyfingin, umfjöllun um kynferðislegt samþykki,
stafrænt kynferðisofbeldi og kynvitund (Ketting og Ivanova, 2018;
UNESCO, 2018; WHO og BZgA, 2010). Til að stuðla að réttmæti
matstækisins var það lagt fyrir fjóra nemendur í framhaldsskólum
og þrír sérfræðingar lögðu einnig mat á það. Breytingar voru
gerðar á matstækinu í samræmi við niðurstöður þeirra prófana
(DeVellis, 2017).
Matstækið innihélt 20 spurningar. Fimm spurningar voru um
bakgrunn þátttakenda (aldur, kynvitund, búsetu, aðsetur og
hjúskaparstöðu), níu um fyrirkomulag kennslunnar, þrjár um
efnisþætti hennar með 34 fullyrðingum og þrjár spurningar um
gagnsemi með 55 fullyrðingum. Spurningar um fyrirkomulag
fjölluðu meðal annars um almennt mat á kennslunni, hvenær og
hversu regluleg hún var, kennsluaðferðir, kennsluaðila og hæfni
þeirra. Fullyrðingar um gagnsemi voru flokkaðar í þrennt; út frá
þekkingu, viðhorfum og færni. Settar voru fram 14 fullyrðingar um
þekkingu, 23 um viðhorf og 18 fullyrðingar um færni.
Framkvæmd
Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands sá um rafræna hönnun
könnunarinnar sem var lögð fyrir unglinga í níu framhaldsskólum
á höfuðborgarsvæðinu og á landsbyggðinni. Kynningarbréf var
sent á alla skólastjórnendur um tilgang og markmið rannsóknar-
innar og þeir beðnir um aðstoð við framkvæmd hennar. Tengiliður
hvers skóla sendi tölvupóst til þátttakenda með kynningarbréfi og
vefslóð á könnunina. Tvær ítrekanir voru sendar til þátttakenda en
gagnasöfnun hófst 24. janúar 2022 og lauk 20. mars 2022.
Gagnagreining
Við greiningu gagna var tölfræðiforritið SPSS (27. útgáfa)
notað. Gerð var grein fyrir niðurstöðum með lýsandi tölfræði og
tilgátuprófunum. Niðurstöður um bakgrunn þátttakenda voru
settar fram með lýsandi tölfræði. Til grundvallar lágu þrjár tilgátur
um mat nemenda á gæðum kennslu um kynheilbrigði út frá
kennsluháttum, fræðsluþörfum og kynferðislegri sjálfsvirðingu.
Þær voru prófaðar með Pearson kí-kvaðrat prófi og miðuðust
marktektarmörk við p<0,05. Spurningu um mat nemenda á því
hvort kennsla um kynheilbrigði væri góð eða ekki, var svarað
með fimm gilda Likert-kvarða. Í greiningum var unnið með
tvígilda breytu þar sem svarmöguleikarnir „frekar ósammála/
mjög ósammála“ voru flokkaðir saman og „frekar sammála/mjög
sammála“ flokkaðir saman. Til að greina aðeins svör þeirra sem
höfðu skýra afstöðu til kennslunnar voru svör þátttakenda sem
tóku ekki afstöðu, það er svöruðu „hvorki sammála né ósammála“
ekki tekin með í gagnagreininguna. Þegar spurt var um fjölbreytni
kennsluaðferða voru þátttakendur beðnir um að merkja við þær
aðferðir sem þeir hefðu reynslu af. Fjöldi aðferða var fenginn
með því að flokka saman hversu margar kennsluaðferðir hver
þátttakandi merkti við og var skipt í „1-2 kennsluaðferðir“ og
„3-6 kennsluaðferðir“. Spurning um mat nemenda á kennsluaðila
var einnig með svarmöguleika á fimm gilda Likert-kvarða.
Svarmöguleikar voru flokkaðir í þrennt þar sem „frekar illa/mjög
illa“ fékk gildið 1, „hvorki vel né illa“ fékk gildið 2 og „frekar vel/
mjög vel“ fékk gildið 3.
Gæði kennslu um kynheilbrigði að mati framhaldsskólanema