Mímir - 01.02.1974, Blaðsíða 15

KRISTJÁN ÁRNASON:
SAMTÍNINGUR UM
ÖRLÖG FORNRA U-STOFNA í ÍSLENZKU
Samsetningur þessi er átta daga prófrítgerð í þættinum „Saga íslenzkrar tungu" skrifaður
í maí 1973. Augljósustu agnúarnir voru leiðréttir áður en textinn fór í prentun,
hinir gætu orðið mönnum víti til varnaðar. — K. Á.
Inngangur
0.0 Sá beygingarflokkur nafnorða, sem í germ-
anskri samanburðarmálfræði er kenndur við u-
stofna, er einn af þeim beygingarflokkum, sem
eru á undanhaldi í germönskum málum. Ein-
göngu í karlkyni nafnorða er hann til í öllum
elzm germönskum mállýzkum, en í hinum
kynjunum og lýsingarorðum eru aðeins eftir
leifar, mest í gotnesku. Orðið fé er eina hvorug-
kynsorðið í íslenzku, sem með nokkru móti
getur kallazt u-stofn, og orðið hönd er talið
sýna leifar gamallar u-istofnabeygingar í þágu-
falli sínu, hendi.
Einhver dæmi hafa menn þótzt finna þess
í germönskum málum að orð, sem áður höfðu
aðra beygingu, hafi fallið inn í u-stofnaflokk-
inn, en í norrænu hefur þessi beygingarflokk-
ur eflaust aldrei verið mjög virkur (pródúktív-
ur) í þeim skilningi, að honum hafi bætzt ný
orð nema í undantekningartilfellum. Hitt er
miklu fremur einkennandi fyrir u-stofna, að
þeim fer fækkandi, og í nútímaíslenzku er
vafamál, hvort hægt er að tala um u-stofna
sem sérstakan beygingarflokk. I elztu íslenzku
(eða vesturnorrænu) er í handbókum allstór
hópur karlkynsnafnorða talinn hafa u-stofna-
beygingu. Flest orð eru sennilega talin upp
hjá Alf Torp í ritgerð hans, Gamalnorsk ordav-
leiding, fyrir orðabók hans og Hægstads.1 þar
telzt mér til, að hann nefni u. þ. b. 150 orð.
Ekki leikur neinn vafi á því, að í tímans rás
hefur sól þessa beygingarflokks farið lækkandi
í íslenzku, bæði hvað snertir sérkenni beygingar
og fjölda orða, og er hann þó eflaust ekki
blómlegur í elzta máli miðað við aðra beyg-
ingarflokka. Það mundi vera hlutverk þessa
ritgerðarkorns að gera tilraun til þess að varpa
nokkru Ijósi á örlög hans í þróun íslenzkunn-
ar, eftir því sem tök eru á á þeim skamma
tíma, sem skammtaður er. Það gefur auga leið,
að átta dagar er skammur tími til þess að gera
slíku efni skil, og er þess vegna mörgu sleppt,
sem hefði þurft að athuga, t. a. m. er sleppt að
mestu að fjalla um orð, sem beygjast í forn-
máli eins og fögnuður, en í nútímamáli er
það eina snið hinna fornu u-stofna, sem virð-
ist vera virkt (pródúktívt). Verra er þó, að ekki
var um að ræða neinn efnivið til að vinna úr,
annan en þann, sem fyrir liggur í algengustu
handbókum, þannig að flest það, sem hér er
lagt til málanna, er fengið að láni frá öðrum.
Annað atriði, sem háir þessari ritsmíð, er
það, að gott yfirlit yfir beygingarfræði nútíma-
íslenzku vantar alveg, en sögu íslenzka beyg-
ingakerfisins verða að mínu mati ekki gerð
almennileg skil, fyrr en slíkt yfirlit liggur
fyrir, og lítið er hægt að segja um u-stofna í
nútímamáli, nema haft sé í huga beygingar-
kerfi allra íslenzkra karlkynsorða, a. m. k.
þeirra sterku.
1 Marius Hægstad og Alf Torp: Gamalnorsk ordbok
med nynorsk tyding, Kristiania 1909. bls. XXXIV
og XLIX.
15