Mímir - 01.02.1974, Blaðsíða 30

GUÐRÚN HALLA GUNNARSDÓTTIR, HELGA ÞÓRARINSDÓTTIR:
HEIÐNAR GRAFIR
Inngangur:
Ari fróði segir í íslendingabók sinni, að fyrstu
norrænir menn hafi setzt að hér á landi um 870,
en aðalstrauminn segir hann hafa verið árin
890—910. Er alþing var stofnað 930 telur hann
landið albyggt. Að vísu getur hann um írska
einsetumenn kristna, svonefnda Papa, sem verið
hafi fyrir í landinu er landnám hófst. Þeir hurfu
skjótt á braut, þar eð þeir kusu ekki samneyti
við heiðna menn. Ekki hafa fundizt neinar minj-
ar um búsetu þeirra hér svo vitað sé. En árið
1000 var kristni lögtekin á Islandi samkvæmt
rituðum heimildum, og lagðist þá heiðni niður
að mestu leyti. Heiðinn siður hefur því ríkt á
íslandi allt að 125 ár. Hér verður aðallega fjall-
að um legstaði heiðinna manna, greftrunarsiði
þeirra, og þá hluti er í kumlum finnast.
Skilgreining á heiSinni gröf:
Helzta einkenni heiðinnar grafar er haugféð.
Finnist með mannabeinum hlutir, svo sem vopn,
skrautgripir og búsáhöld, eða bein húsdýra (oft-
ast hesta), er það talin óyggjandi sönnun þess,
að um heiðið kuml sé að ræða.
Kuml merkir haug, bautastein og minnisvarða,
eða allt það sem sýnilegt er af legstaðnum ofan-
jarðar. Hér verður orðið notað um hinztu hvílu
heiðins manns almennt, þ. e. sem samheiti án
tillits til gerðar legstaðarins.
Ymsir smáhlutir, sem fundizt hafa einir sér
við uppgröft hér á landi, sanna ekki tvímæla-
laust, að um heiðið kuml sé að ræða, heldur
gæti það verið frá fyrri hluta elleftu aldar, þ. e.
frá frumkristni.
Lýsing á heiðinni gröf:
Þar sem hinir heiðnu menn töidu, að þeir
mundu hafa í framhaldslífi bólfestu í kumli
sínu, er líklegt, að menn hafi á öllum öldum
mælt fyrir í lifanda lífi hvar legstaður skyldi
valinn og hvaða umbúnaður veittur nánum.
Kumlin eru flest nálægt bæjum, en þó ekki
inni á sjálfu túninu. Er það greinilegur munur
á heiðnum grafreitum og kristnum. Fýrir kemur,
að kuml finnast langt frá bæjum, en ástæðan
mun vera sú, að byggð hefur lagzt þar af síðar.
Oftast hafa grafirnar verið teknar á þurrum
hæðum, árbökkum eða marbökkum, og er þetta
mjög skiljanlegt, þar sem illa hefði farið um
lík og grafgóss í blautri mýri á láglendi.
Gerður er greinarmunur á tveimur tegund-
um kumla — haug og gröf. Haugar eru oft
óreglulegir að lögun, ýmist aflangir eða kringl-
óttir, lítt niðurgrafnir, en yfir þá gerð þúst úr
mold og grjóti. Grafirnar nálgast það að vera
ferkantaðar. Þær eru dýpri, og í þeim er minna
grjót. Ekki hafa verið gerðir haugar yfir þær.
Hér á landi hafa aldrei fundizt minjar bauta-
steina eða annarra minnismerkja.
Islenzk kurnl eru þannig, að gerð hefur verið
grunn gröf á haugstæðinu, oftast um 50 sm
djúp, óregluleg eða sæmilega ferhyrnd að lögun,
en þó ekki stærri en svo, að líkið kæmist fyrir
í þeim skorðum er því voru fyrirhugaðar. Síðan
var raðað steinum í kring um náinn í gröfinni,
og að nokkru leyti ofan á hann, og mold síðan
mokað að. Stundum var mokað mold að líkinu,
en grjótlag sett þar ofan á, en dæmi eru til um
algerlega grjótlausar grafir. Að lokum var oft-
30