Mímir - 01.06.2007, Qupperneq 10

Kristín Eik Gústafsdóttir
Hálb er öld hvar
Um lokhljóðun [v] á eftir / og r
1. Inngangur
Grein þessi er unnin upp úr lokaritgerð greinar-
höfundar til B.A.-prófs í íslensku sem gerð var
sumarið 2006. Rannsóknarefni ritgerðarinnar var
lokhljóðun [v] á eftir / og r í orðum eins og orf >
orb og kálfur > kálbur. Merki um breytinguna er
að finna í stafsetningu fjölmargra handrita frá
ýmsum tímum. Ekki var ráðist í það mikla verk
að lesa allar ritaðar heimildir þess tíma og var þess
í stað stuðst við mállýsingar útgefinna handrita.
Þar ber hæst handritaútgáfiir Stofnunar Árna
Magnússonar á Islandi, Det Arnamagnæanske
Institut í Kaupmannahöfn og Samfund til Ud-
givelse af gammel nordisk Litteratur. Einnig var
farið yfir rit Handritastofnunar Islands, auk fjölda
annarra bóka. Leitast var við að finna svör við
spurningum á borð við frá hvaða tíma vitnisburð
um hljóðbreytinguna er að finna, hvar á landinu
hún kom upp og hvernig hún breiddist út og að
lokum hvers eðlis breytingin er og í hvaða hljóð-
umhverfi hún átti sér helst stað.
2. Hugmyndir fræðimanna um hljóð-
breytinguna
Lokhljóðun [v] á eftir l ogr hefur ekki verið
rannsökuð til hlítar en þó nokkrar vangaveltur
hafa verið um uppruna hennar og eðli. Kristján
Arnason (2005:351) segir ritháttinn koma fram
í handritum allt frá þrettándu öld og segir að
breytinguna megi rekja til svipaðrar tilhneiging-
ar og þeirrar sem olli því að talði varð taldi og
gáftf\ar varð gálgar. Ásgeir Blöndal Magnússon
(1959:18-23) telur framburðinn koma upp vest-
anlands á fjórtándu öld eða fyrr og breiðast það-
an til norðurs, hörfa síðan og deyja út um 1800.
Hann segir enn fremur að breytingin rð, gð,fi >
rd, gd, fd í orðum eins og hardur, sagdi og hafdi
eigi margt skylt með b-framburði á eftir / og r.
Kxistján Árnason (1990:24) styður þá ályktun en
hann segir að almenn tilhneiging til lokhljóðun-
ar í ákveðnum hljóðasamböndum hafi komið
upp á fjórtándu öld. Björn K. Þórólfsson (1925:
xxvi) telur framburðinn ekki hafa breiðst veru-
lega út fyrr en á fjórtándu öld og segir að hann
hafi verið talsvert útbreiddur á fimmtándu og
sextándu öld.
Samtímaheimildir um lokhljóðun [v] á eftir
/ og r eru fáar en Eggert Ólafsson kallar fram-
burðinn „bögumæli almúgans" í Réttritabók
sinni, Lbs. 2003 4to, frá 1762 (sjá Árna Böðv-
arsson 1951:171). Guðbrandur Vigfusson (1864:
xlv) segist hafa þekkt áttræðan Dalamann, fædd-
an 1762, sem hafði þennan framburð. Þá minn-
ist Björn M. Ólsen (f. 1850) á eitt dæmi þessa
framburðar úr Svarfaðardal í vasabókum sínum
(sjá Ásgeir Blöndal Magnússon 1959:23) og
Rasmus Rask segir framburðinn finnast á
Norðurlandi í minnispunktum sínum í Add.
627 c 4to frá byrjun nítjándu aldar (sjá Jón
Helgason 1960).
8