Mímir - 01.06.2007, Síða 11

3. Tiltækar heimildir um lokhljóðun [v]
á eftir / og r
Hér verður aðeins stiklað á stóru um þau dæmi
sem fundust um hljóðbreytinguna. Þeim sem
hafa frekari áhuga á dæmasafninu er bent á að
lesa ritgerðina sjálfa en þar má finna ítarlega út-
tekt á þeim orðmyndum sem fundust.
Þau handrit og bréf sem geyma dæmi Iblrb-
framburðar eru allmörg. Heimildir um lok-
hljóðun [v] á eftir / og r er að finna í einu af
elstu íslensku handritunum, GKS 1812 IV 4to
frá um 1192, en í handritinu eru tvö dæmi um
lokhljóðsritháttinn. Það segir okkur að breyt-
ingin er afar gömul og eldri en fræðimenn hafa
talið hingað til. Omögulegt er að segja til um
aldur hennar en breytingin gæti hafa komið
upp á tólftu öld eða jafnvel miklu fyrr. Tvö
dæmi fundust síðan í Konungsbók eddukvæða,
GKS 2365 4to, frá um 1270.
Frá fjórtándu öld eru dæmin heldur fleiri,
eða þrjátíu og tvö talsins úr fimmtán handritum
og bréfum með að minnsta kosti sextán ólíkum
höndum. Fjölda dæma var að finna frá fimmt-
ándu öld. Fimmtíu og átta dæmi fundust í AM
107 fol. frá sautjándu öld, sem er líklega eftir-
rit Resensbókar frá um 1400 eða jafnvel aðeins
fyrr. Því má deila um hvort handritið skuli telj-
ast til fjórtándu eða fimmtándu aldar. Þess utan
fundust fjörutíu og tvö dæmi í nítján fornbréf-
um og sjö önnur dæmi fundust í fimm hand-
ritum. Það gera eitt hundrað og sjö dæmi frá
fimmtándu öld skrifuð af um tuttugu og fimm
skrifurum.
Frá sextándu öld fundust tuttugu og sjö
dæmi í tíu fornbréfum. Þá fundust níu dæmi í
Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar (sjá Jón
Helgason 1929) auk eins dæmis í Búalögum
(útg. Jón Þorkelsson 1915-33). Sextán dæmi
fundust í Guðbrandsbiblíu (Bandle 1956) og
þrjú önnur í Bréfabók Guðbrands byskups Þor-
lákssonar (útg. Páll Eggert Ólason 1919-42).
Þegar hér er komið sögu fer dæmunum ört
fækkandi. Frá sautjándu öld fundust aðeins tíu
dæmi í fjórum handritum. Frá átjándu öld
fundust þrjátíu og þrjú dæmi úr þremur ritum
Björns Halldórssonar (1780, 1783 og 1992).
Frá átjándu og nítjándu öld eru til afar dýr-
mætar heimildir um framburðinn. Þær finnast
í Réttritabók Eggerts Ólafssonar, en ritið er
elsta varðveitta samtímalýsing //>/r/>-framburð-
ar, og í inngangi Guðbrands Vigfússonar að
Eyrbyggja sögu (1864). Þar talar hann um gaml-
an mann í Dölunum sem hafði þennan fram-
burð. Björn M. Ólsen minnist einnig á fram-
burðinn í vasabókum sínum og Rasrnus Rask
segir framburðinn finnast á Norðurlandi. Frá
nítjándu öld fundust að lokum tvö dæmi í
kvæðinu Stiklastaða orusta eftir Jón Þórðarson
Thoroddsen (1919).
Afþessu má sjá að þessi lokhljóðsframburð-
ur á sér samfellda sögu frá tólftu öld og allar
götur fram á nítjándu öld. Björn Guðfinnsson
(1946-64) gerði ítarlega rannsókn á íslenskum
mállýskum á fjórða áratug tuttugustu aldar. Þar
minnist hann hvergi á lokhljóðun [v] á eftir /
og r og má draga af því þá ályktun að framburð-
urinn hafi verið alveg horfinn úr máli Islend-
inga þegar rannsóknin var gerð.
4. Túlkun ritaðra heimilda
Áður en við getum dregið nokkrar ályktanir af
þeim dæmum sem tínd eru til hér á undan er
nauðsynlegt að íhuga hvaða málheimildir eru
til og hversu áreiðanlegar þær eru. Haraldur
Bernharðsson (2002:175-6) bendir á fjórar
meginheimildir en þær em:
(l)a. Stafsetning fornra handrita.
b. Forn kveðskapur.
c. Samanburður, annars vegar innri saman-
burður og hins vegar ytri samanburður.
d. Samtímalýsing á fornu máli.
I þessari rannsókn var að mestu stuðst við staf-
setningu handrita og fornbréfa en þó fundust
9