Mímir - 01.06.2007, Blaðsíða 70

3.2 Nafnorðið fótur ífornmálsorðabókum
oggagnasöfnum meðfornum textum
Heimildir um fomíslensku vom skoðaðar ræki-
lega. Flestar þeirra, svo sem íslensk hómilíubók
(sjá Orðabók Háskólans, http://www.lexis. hi.is
), Larsson (1891), Fornbréf (sjá Heimildir.is),
Finnur Jónsson (1926-28), Sveinbjörn Egils-
son (1913-16), Fritzner (1954) og Westergárd
(1946), sýna notkun no. fótur í karlkyni í
þf.ft.m.gr. Engin dæmi fundust um notkun no.
fótur í kvenkyni í nf. eða þf.ft.m.gr. í þessum
verkum.
I þeim 43 Islendingasögum (sjá Netútgáf-
una, http://www.snerpa.is/net) sem vom athug-
aðar er orðið fótur notað í karlkyni í nf. og þf.ft.
með greini með einni undantekningu í Brennu-
Njáls sögu. I henni er no. fótur notað bæði í
karlkyni og kvenkyni í þf.ft.m.gr. og óákveðna
fornafnið báðir fer á undan (leturbreytingar höf-
undar hér sem eftirleiðis):
(10) Gunnar hjó í móti og sýndist hinum þrjú vera
sverðin á lofti og sá hann eigi hvar fann skyldi
sér helst hlífa. Gunnar hjó undan honum
báðarfietur.
Sveinbjörn Egilsson (1860:195) bendir á að no.
fótur geti verið kvenkyns í nf.ft. og þf.ft.m.gr.
Richard Cleasby og Guðbrandur Vigfússon
(CSeV 1957:168) segja að no. fótur sé notað í
kvenkyni í þf.ft.m.gr. í formlegum samræðum
en jafnvel í ritmáli. Þeir benda á að kvenkyns-
myndin hafi verið notað af skáldum á 17. öld.
I Ordbog over det norrsne prosasprog (Den
arnamagnæanske kommissions ordbog) fund-
ust sex dæmi þar sem no. fótur var notað í nf.
eða þf.ft.m.gr. í kvenkyni, m.a. þessi:
(11) r. slæmir undan honum báða fæturna [báðar
fæturnar]
(12) iðrin flæktust um fæturnar ok steyptist hann
ofan yfir mik
Nafnorðið var í karlkyni í öllum tilvikum þeg-
ar óákv.fn. báðir (með undantekningu af dæmi
(11) þar sem kvenkynsmynd er gefin innan
hornklofa), lýsingarorð eða eignarfornafn fór á
undan eða á eftir. Ekkert dæmi fannst um
notkun no.fótur í kvenkyni í nf.ft.rn.gr., allar
kvenkynsmyndir voru í þf.ft.m.gr. Kvenkyns-
myndirnar eru frá 16. öld (4 dæmi) til 17. ald-
ar (2 dæmi), en karlkynsmyndirnar með greini
frá 14. öld til 17. aldar (1 dæmi frá 16. öld og 1
dæmi frá 17. öld).
Björn K. Þórólfsson (1925:86-87) telur að
no.fótur geti verið kvenkyns í fleirtölu frá því á
16. öld og séu það vafalaust áhrif frá no. hQnd.
I Hinu Nya Testamenti, útlögðu á norrænu
af Oddi Gottskálkssyni (sjá Orðabók Háskólans,
http://www.lexis.hi.is), er ekkert samræmi í
notkun no. fótur, báðar myndir, í kk. og kvk.
með og án greinis, eru lifandi í þessum texta.
Bandles (1956) sýnir tvö dæmi um notkun
no fótur í kvenkyni:
(13) Af þui Hundrade Centener Silfurs steyptu
menn Fœturnar til Helgedomsins / og Fæt-
urnar til Fortialldsins
(14) W sijna fietur, sijnarfiætur
í Passíusálmum Hallgríms Péturssonar (sjá
Orðabók Háskólans, http://www.lexis.hi.is) er að
finna kvenkynsmynd no. fótur sem er notuð
ásamt no. hendur.
(15) Hendur og fæturnar teygt allt og togað var
í þjóðsögum í Netútgáfunni (http://www.
snerpa.is/net) er no. fótur alltaf notað í kk. í
þf.ft.m.gr. með þremur undantekningum: I
þjóðsögunum Rauðflekkóttur bolakálfur og Fé-
púkinn og hugdjarfi bóndinn fundust dæmi
með no.fótur í kvk. auk dæma í kk., sjá (16-
17) en í þjóðsögunni Alfar á Ásmundarnesi er
nafnorðið notað í kvk. með óákv.fn. báðirí kk.,
sjá (18).
(16) Sjúklingurinn sem áður var þóttist vel hafa
veitt og braut af fæturnar í hnjáliðunum því
hann vantaði hníf [...]
(17) Verður honum þá litið til hægri handar upp
að steininum og sér þar standa tvo menn;
68