Tímarit lögfræðinga - 01.10.1977, Blaðsíða 25

þykir til að bæði þing og þjóð fjalli um. Kunnast þessara ríkja er Sviss,
en ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslur er m.a. bæði að finna í dönsku
og sænsku stjórnarskránum. Engin almenn ákvæði um þjóðaratkvæða-
greiðslur er hinsvegar að finna í íslensku stjórnarskránni. Þó ber sam-
kvæmt henni að leggja frumvarp, sem Alþingi hefur samþykkt, fyrir
þjóðina í tveimur tilvikum. Þegar forseti hefur neitað að staðfesta
lagafrumvarp, sem Alþingi hefur samþykkt, skal það borið undir dóm
þjóðarinnar (26. gr.). Þegar Alþingi hefur samþykkt breytingu á
kirkjuskipun ríkisins, skal þjóðin einnig spurð álits um þá breytingu
(79. gr. 2. mgr.). Eru það þá úrslit í atkvæðagreiðslum þessum, sem
ráða afdrifum málsins. Aldrei hefur til þess komið, að á þessi tvö
ákvæði hafi reynt, svo sem kunnugt er, en í báðum þessum tilvikum er
talið, að um svo mikilvæg mál sé að ræða, að rétt sé að leggja þau
undir dóm þjóðarinnar. Rýmri kost á þjóðaratkvæðagveiðslu býður
stjórnarskráin ekki upp á í dag, og því er það umhugsunarefni, hvort
menn vilja rýmka þennan lýðræðislega rétt þjóðarinnar og taka upp
almenna heimild til þjóðaratkvæðágreiðslu í stjórnarskrána, þegar til-
tekinn hluti Alþingis eða kjósenda óskar þess.
Athygli skal þó á því vakin, áður en lengra er haldið, að ekkert er
því til fyrirstöðu, að Alþingi ákveði þjóðaratkvæðagreiðslu í tilteknum
málum. Svo var 1918 um sambandslögin og 1944 um niðurfellingu
þeirra og lýðveldisstjórnarskrána. Annars konar skoðanakönnun hefur
verið látin fara fram þrisvar sinnum hér á landi. 1 fyrsta sinn 1908
um aðflutningsbann á áfengi, þá 1916 um þegnskylduvinnu og loks
1933 um afnám aðflutningsbannsins á áfengi. I engri þessara þriggja
kannana voru úrslitin bindandi fyrir Alþingi, en eftir að hafa séð hug
þjóðarinnar í þessum miklu deilumálum, hagaði Alþingi ákvörðun
sinni í samræmi við hann. Slíka ólögbundna skoðanakönnun getur því
Alþingi jafnan látið fara fram, ef meirihluti þess er því fylgjandi.
Um það er þó ekki verið að ræða hér, heldur hitt, hvort gera á
minnihluta Alþingis eða minnihluta kjósenda kleift með nýju stjórn-
arskrárákvæði að krefjast þess að tiltekið mál verði lagt undir þjóð-
aratkvæði. Hér er það með öðrum orðum spurningin um rétt minni-
hlutans til þess að knýja fram þjóðaratkvæðagreiðslu um málefni,
þar sem úrslitin eru bindandi.
Ekki er því að neita, að slík stjórnarskrárheimild gengur mjög 1
lýðræðisátt, þar sem endanleg úrslit mikilvægra mála velta þá á ákvörð-
un þjóðarinnar sjálfrar, en ekki einungis á afstöðu 60 kjörinna fulltrúa
hennar. Er það líka forsendan fyrir slíku ákvæði í stjórnarskrá ýmissa
ríkja. En ýmislegt má einnig til foráttu finna slíkri heimild. Þjóðin
87