Morgunblaðið - 25.04.1976, Page 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. APRIL 1976
D
KVENFOLKI
Kemal Atatiirk, sem stofnaði tyrk-
neska lýðveldið og varð fyrsti forseti
þess, veitti tyrkneskum konum marg-
vísleg ríttindi með lögum Nú er hálf
öld frá því, að þessi lög voru sett Og
nú orðið eru konur í tyrkneskum borg-
um lítt frábrugðar kynsystrum sínum á
vesturlöndum í háttum En lög Ata-
túrks hafa litlu áorkað víða í sveitun-
um Þar er gamla lagið enn á flestum
hlutum Sveitamenmrnir halda fast við
forna siði og fordóma
Það er engu likara en sveitakonur
og borgarkonur í Tyrklandi séu hvorar
af sinm þjóðinni Jafn vel klæðaburð-
urmn er gjorólíkur Konur í borg-
um klæðast eftir tízkunm í Paris, Róm
Hún sagði mér margt skrítið Meðal
annars það, að enginn stéttarmunur
væri i Tyrklandi Henni varð þó á í
messunni. er hún sagði, að það væri
fáránlegt, að ,.konur af sinu tagi" legðu
lag sitt v.ð sveitakonur, þar sem þær
ættu bókstaflega ekkert sameiginlegt
Hún gerði gys að því, að velstætt fólk í
Tyrklandi legði margt kapp á það að
vingast við fátæklinga og þættist vilja
hjálpa þeim Sagði hún að karlmenn-
irnir arðrændu fátæklingana, en kon-
urnar gæfu þeim svo smáskildinga
Hún sagði enn fremur, að flestallir,
sem sætu í fangelsum væru bláfátækir
Hinir slyppu ævinlega En þótt hún
hefði samúð með fátæklingum taldi
Tyrkneskar konur
lifa i tvennskonar veröld
eða London En sveitakonurnar ganga
enn í sams konar búningi og tíðkazt
hefur frá því sögur hófust, eða nærri
þvi Munu menn kannast við þann
klæðnað af myndum úr Þúsund og
einni nótt og öðrum austurlenzkum
ævmtýrum það eru langerma blússur,
buxurnar teknar saman um okklana og
slæðu vafið um andlit Sömu sögu er
að segja af öðrum efnum Stúlkur í
sveitum hætta flestar i skóla um átta
eða tíu ára aldur Þær giftast 1 5— 1 7
ára gamlar Borgarkonur eiga hins veg-
ar kost á alls kyns menntun Fjölmarg-
ar þeirra eru háskólagengnar og mikið
er um konur í opinberum s-töðum
Eins er um trúmálm sveitamenn eru
fastheldnir á forna siði, sem borgarbú-
ar hafa aftur á móti lagt niður að
mestu
Ég átti leið um Tyrkland fyrir
skömmu og ræddi þá við fjölmargar
konur Em þeirra hafði hlotið menntun
sína í útlöndum Kvaðst hún ekki hafa
gert sér grein fyrir þvi fyrr en hún kom
þangað, að hún var næsta fáfróð um
sögu og menningararf þjóðar sinnar
Hún var vitanlega uppalin í borg. Hún
hafði einnig orð á
því, að fæstar tyrk-
neskar konur
færðu sér í nyt þau
réttindi, sem þeim
hefðu verið veitt
fyrir löngu Tók
hún svo til orða,
að þær hefðu feng-
ið þau réttindi fyr-
irhafnarlaust Þess
vegna kynnu þær
ekki að meta þau
Er líklega nokkuð
til i þessu
Aðra konu hitti
ég. sem er vinsæll
skáldsagnahöfund-
ur og jafnframt
mikill sósíalisti
Hefur hún sætt
fangavist fyrir skoðamr
hún það út í hött að skipta sér af þeim
Kvaðst hún hafa fundið það i fangels-
inu, að sveitakonurnar væru svo ólikar
sér, að hún hefði um ekkert að ræða
við þær
Á kaffihúsi hitti ég unga stúlku,
háskólamenntaða, sem vann í ferða-
skrifstofu Hún virtist í engu frábrugðin
jafnöldrum sinum á vesturlöndum og
sama mátti segja um alla félaga henn-
ar En þótt allt væri með frjálslegum
brag á yfirborðinu komu furðu gamal-
dags skoðamr upp ór kafinu, þegar á
var leitað Stúlkan hafði til dæmis
mjög hefðbundnar skoðanir á ástalífi
og hjónabandi Kvaðst hún mótfallin
því, að unglingum væri gefinn laus
taumurinn í þeim efnum Mundi það
leiða til þess. að virðing manna fyrir
hjónabandinu færi minnkandi og
hjónaskilnuðum fjölgaði Hún hefði
mjög ákveðnar skoðanir á hjónabandi
Þegar ég spurði hana, hvort þessi
viðhorf væru almenn i hópi stallsystra
hennar, sagði hún sem svo ,,30%
stelpnanna i háskólanum fara beint í
skólann og beint heim á eftir. 50%
slóra mikið í kaffihúsum á háskólalóð-
inni 20% þeirra mæla s^r mót við
stráka eftir tíma og gera það sem þeim
sýnist"
Þegar við skildum tók hún þetta
skýrt fram ..Auðvitað eru karlmenn
æðri konum! Ég kæri mig ekkert um
meira frelsi en ég hef nú Ég mundi
bara lenda i vandræðum Þetta
voru glefsur úr skoðunum nokkurra
tyrkneskra nútímakvenna Það er nú
liðin hálf öld frá því, að Atatúrk setti
lögin, sem mmnzt var á í upphafi
Annað hvort hefur hann hugsað mjög
langt fram í tímann, eða hann hefur
verið mikill bjartsýnismaður Hefðir
geta verið ótrúlega lífseigar, ekki sízt ef
þær eru bundnar trú —og það jafnvel
þótt trúin sé úr sögunni
— RITA PAYNE.
FUGLALÍFI
1000 högg á
mínútu — og
svimar ekki
einu sinni!
Það hefur lengi verið vísinda-
mönnum mikil og hugstæð ráð-
gáta, hvers vegna spætur fá aldrei
höfuðverk, þótt þær hamri alla
ævi með nefinu á trjáboli. Nú
hafa nokkrir bandarískir vísinda-
menn tekið sér
fri frá öðrum
störfum og lagt
sig alla fram um
það að leysa
þetta mál. Hefur
það valdið þeim
öllum miklum
höfuðverk, og
virðist svo, að
þeir muni ekki
losna við hann í bráð.
Spætur eru sérstakiega frægar
fyrir það, að þær berja tré í sí-
fellu. Segir svo í skýrslu vísinda-
mannanna: „Spætur hamra með
goggum sínum á
tré til þess að
hafa uppi á hol-
um og glufum,
þar sem gætu
leynst skorkvik-
indi, sem þær
leggja sér til
munns. Þær bora
sér einnig holur
fyrir hreiður og
enn fremur
hamra þær af miklum ákafa er
þær eru í ástarhugleiðingum.
Jafnvel er talið, að þær hamri til
þess að hafa út úr sér æsing og
spennu.“
Og enn segir svo: „Þær hamra
einnig skilaboð sín á milli, oftast
frá ákveðnum boðstöðvum. Slík
skilaboð hamra þær 5—600 sinn-
um á dag. Þær hamra svo hratt, að
taka verður kvikmyndir af því á
sérstökum
hraða. Eru högg-
in fleiri en 1000
á rnínútu." Þess-
ar skeytasend-
ingar svara til
söngs og
skrækja ann-
arra fugla. Eng-
inn annar fugl
en spætan getur
barið goggnum
svona við án
þess að meiða sig. Vísindamenn-
irnir benda lika á það, að „maður
gæti tæpast barið höfðinu svona
látlaust við hart, án þess að bíða
meiðsli af“. Þetta mun einhverj-
um þykja litlar fréttir. Visinda-
mennirnir reifa þetta atriði þó
ennfrekar og bæta þvi við, að það
sé i sjálfu sér „mikið undrunar-
efni, að dauðar spætur skuli ekl.i
liggja eins og hráviði um allar
jarðir“ af þessari hroðalegu bar-
smíð.“
Það er bersýnilegt, að einhvern
veginn er svo búið um heilann í
spætum, að hann skaddast ekki af
sifelldum höggum. Er þetta niður-
staða visindamannanna og góð
svo langt, sem hún nær. En því er
ósvarað, hvernig á þessu stend-
ur. Vísinda-
mennirnir skáru
upp hausinn á
nokkrum spæt-
um og skoðuðu
innan i þær.
Vandinn um
höfuðverkinn
hefði verið úr
sögunni ef kom-
ið hefði í Ijós, að
spætur hefðu
engan heila, en
þvi var ekki að heilsa. Hins vegar
sást, að mjög lítið bil var milli
heila og höfuðkúpu. Vökvinn i
kringum heilann var því lítill.
Gátu visindamennirnir sér þess
til, að þess vegna yrðu litlar
bylgjuhreyfingar á vökvanum
þrátt fyrir sífelld högg. En enn
fremur kom í ljós, að beinið í
heilabúi spætanna er „tiltölulega
þétt, en svampkennt".
Margt fróðlegt kom á daginn.
En því miður leystist gátan ekki.
Visindamennirnir sögðu reyndar,
að umbúnaðurinn um heila spæt-
unnar „félli alveg að mörgu, sem
vitað væri um hegðun vökva og
yfirborð“ og enn fremur að því,
sem vitað væri um atvinnuboxara,
að þeir þyldu ótrúlega þung högg,
sem þeir væru viðbúnir, en siður
þau, sem þeir væru óviðbúnir.
Spæturnar eru náttúrulega við-
búnar þeim höggum, sem þær slá
en það skýrir málið nú ekki al-
veg...
Spætuvísindamennirnir bentu
réttilega á það, að gott væri, ef
tækist að færa mönnum heila-
varnartæki spætunnar í nyt.
Lögðu þeir til, að tekið yrði
mið af höfuðbyggingu spæta
og umbúnaði heilans í þeim,
þegar smíðaðir væru hlifð-
arhjálmar fyrir menn. Það yrði
svo augljóst gagn af þessu,
að allir skynsamir menn
'nljota að óska þess, að spætugátan
leysist á allra næstu árum. Hver
mundi ekki fagna því að geta bar-
ið hausnum sífellt við steininn án
þess að meiða sig nokkuð.. ?
—GAMINI SENEVIRATNE.
JARÐSK0RPANI
Boða þær
hræringar
mikinn
dynk
Undanfarin ár hefur orðið í
BandaríkjunUm náttúruundur,
sem vekur bæði furðu og ugg
manna. Jarðskorpan hefur lyfzt
upp um allt að 25 sm á meira en
150 km kafla eftir San Andreas-
gjánni. Verður þetta tæpum 50
km norðaustur frá Los Angeles og
nær um meira en sjö þúsund fer-
kilómetra svæði. Þykir þetta jarð-
ris sérlega ískyggilegt vegna þess,
að lengi hefur verið búizt við
miklum jarðskjálfta á þessum
slóðum og telja sumir, að hann sé
nú á næsta leyti.
Jarðfræðingar kveðast ekki
geta sagt um það, hvort jarðrisið
boði skjálfta, eða hvort það sé
tiltölulega meinlaust náttúrugrin.
En nokkuð er það, að fyrir sein-
asta mikils háttar jarðskjálfta á
þessum slóðum, varð dálítið jarð-
ris við San Andreasgjána. Það ris
var að vísu miklu minna en hitt,
sem hér um ræðir. Jarðskjálftinn
varð hins vegar öflugur. Þar fór-
ust 64 menn. Þá má minna á
skjálfta, sem varð í Niigata í Jap-
an fyrir 12 árum. í honúm fórust
24. Skömmu áður hafði jarðskorp-
an þar risið nokkuð.
Það hefur lengi verið á vitorði
manna, að mikill jarðskjálfti yrði
1 Suðurkaliforníu einhvern tíma
áður en langt liði. En hann er
ókominn enn og því hafa Kali-
forníubúar ekki leitt hugann mik-
ið að þessari hættu. Nú hafa þeir
hins vegar fengið nokkuð um að
hugsa.
Auðvitað hófust miklar vísinda-
rannsóknir þegar jarðrissins varð
vart. Almannavarnir brugðu líka
skjótt við, og hröðuðu undirbún-
ingi sínum. Almenningur lætur
sér hins vegar fátt um finnast
enn. Það er svo sem ekki að
undra, þvf fólk þarna hefur haft
ægilegar jafðskjálftaspár fyrir
eyrunum í marga áratugi.
Vísindamönnum veitist erfitt
að skýra jarðrisið. Taka þeir
þannig til orða, að það „hagi sér
einkennilega". Þeir hafa einnig
áhyggjur af þessari einkennilegu
hegðun. Það hefði verið sök sér,
ef jarðskorpan hefði risið dálítið
á heillar aldar bili. En þetta ris
við San Andreasgjána varð allt á
þremur eða fjórum árum. Það er
mjög óvenjulegt. Og það er líka
mjög ískyggilegt.
— Robert Lindsey.
Þorskurinn kennir konu
sinnar ekki nema einu sinni á
ári. Hún verður llka svo feg-
in, þegar loksins kemur að
þessu, að hún hrygnir þremur
milljónum hrogna i þakklæt-
isskyni. Hún elur afkvæmi
sín l djúpum Norðuratlants-
hafs. j sjóskorpunni uppi yfir
liggja brezkir togarar og is-
lenzk varðskip i sjóhernaði
Þorskastriðið kann að verða
merkt i sögunni. Það er lik-
lega fyrsta millirikjastriðið
um náttúruvernd.
Þorskurinn er djúpsjávar-
fiskur. Hann hefst við i Atl-
antshafinu, allt frá Biscaya-
flóa að ströndum Bandarikj-
anna og norður i ishöf. ís-
landsþorskurinn hrygnir á
vorin. Hrognin eru eilitið eðl-
isléttari en vatn. Þau berast
þvi upp i sjó. Þau rekur svo i
hálft ár fyrir straumum norð-
ur og austur fyrir land, þar
sem sjór er kaldari. Þetta er
löng ferð og ekki nema einn
hundraðshluti hrognanna lifir
hana af. Þau, sem upp kom-
ast, hafast við á uppeldis-
VANGASVIPURI
stöðvum til sjö ára aldurs.
Meðan þorskurinn er að alast
upp lifir hann á ormum,
kröbbum og rækjum af botn-
inum. Þegar hann kemst á
legg hnappar hann sig í torf-
ur. Þá fer hann líka að þora
til við stærri bráð, svo sem
síld og sandál. Sjálfur verður
þorskurinn að bráð stórfisk-
um ýmsum, lúðu, grænlands-
hákarli og jafnvel skepnum
úr eigin hópi. Þó eru menn
honum langskæðastir.
Þegar þorskurinn er orðinn
sjö eða átta ára tekst hann
aftur ferð á hendur og heldur
nú til hrygningarstöðvanna.
Þá er komið að honum að
Eftir
á að hyggja:
Hvaðveistu
um þorskinn?
leggja sitt af mörkum til við-
halds stofninum. Hann er þá
lika orðinn fær I flestan sjó.
Fullorðinn þorskur er stærð-
arskepna, varla minna en 90
sm á lengd. Hann er gulbrúnn
að lit með Ijósan kvið og
gulleitar rákir beggja vegna
aftur eftir bolnum.
Þorskur getur hrygnt ein-
um 10 sinnum um ævina. Ein
hrygna getur hrygnt jafnvel
þremur milljónum hrogna á
ári, eins og áður var sagt.
Þegar tími er til kominn fara
karlfiskarnir að leita sér að
maka. Taka þeir að láta ófrið-
lega og ryðjast um fast i torf-
unni, og bægja keppinautun-
um frá álitlegum kvenþorsk-
um, sem þeir sjá. Þetta verð-
ur til þess. að það eru
aðeins öflugustu „karl-
arnir", sem ná sér i „kven-
mann". Þegar hrygna nálg-
ast karlfisk fer hann að
láta alls kyns skrípilát-
um, eins og vant or um
karldýr við slikar aðstæður.
„Dansar" hann og blakar
uggum ótt og titt fyrir framan
þá útvöldu. Og ef vel tekst til
lýkur ævintýrinu sem sé með
þremur milljónum hrogna.
Þetta var nú yfirborðsleg lýs-
ing á ástalifi þorska og skal
ekki farið nánar út i þá sálma
hér.
En ástir þorsksins hafa ver-
ið íslendingum hugstæðar í
1100 ár. Þeir hafa lifað á
honum að meira eða minna
leyti i allan þennan tima og
er þeim mjög umhugað, að
tildragelsi þorska verði fjör-
ugt hér eftir sem hingað til
Það verður það erlaust með-
an einhver þorskur er I sjón-
um. En um það stendur nú
striðið. Það var farið að
ganga um of á þorskstofn-
inn þegar á árunum
1930—1940. Svo kom
heimsstyrjöldin seinni. Þá
hættu útlendingar að veiða
þorsk við Ísland og þorskur-
inn fékk frið i nokkur ár. En
óvinurinn kom aftur eftir
strið. Og upp frá þvi hefur
þorskurinn verið i sífelldri
lifshættu.
— BRIAN JACKMAN.