Morgunblaðið - 10.10.1976, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. OKTÓBER 1976
Boris Bajanov var fyrsti meiriháttar flóttamaðurinn sem
strauk frá Sovétríkjunum í stjórnartíð Josefs Stalíns. Hann
hafði verið sérstakur aðstoðarmaður einræðisherrans og ritari
stjórnmálaráðsins. Síðan hann flúði eru fimmtíu ár og hann er
enn á lífi og býr í Bretlandi. Hann hefur nú sagt sögu sína og er
hún studd ýmsum skjölum, sem ekki hafa verið birt. í þessum
kafla sem þýddur er lauslega úr The Sunday Telegraph segir
frá flóttanum sjálfum.
I afturelding á nýjársdag árið
1 928 lögðu tveir ungir Rússar upp í
göngu frá Loftabad, þorpi í suður
Turkistan, sem er sunnarlega í Sovét
rikjunum Þeir voru hlýlega klæddir og
báru riffil um öxl. Þeir voru báðir með
leyfi upp á vasann um að þeir mættu
skjóta birni i skóginum
Þeir höfðu komið með járnbrautar-
lest kvöldið áður til þessa landsvæðis
sem lá að Khorossan i Persiu Sovézka
landamærastöðin var í um það bil mílu
fjarlægð
Á sama augnabliki sem stöðin kom í
Ijós breyttist hegðan veiðimannanna
skyndilega Sá lágvaxnari og grennri
þeirra — og sá er hafði og tekið að sér
að bera öll skotfæri, sveiflaði rifflinum
af öxlinni og beindi honum að félaga
sínum
— Hlustaðu nú á mig, sagði hann
ofur rólega — Ég veit um þitt rétta
nafn Ég veit um þitt rétta starf og ég
veit. hvaða skipanir þú hefur fengið
varðandi mig í Moskvu. Hér eru landa-
mærin okkar og það verður ekki ýkja
miklum erfiðleikum bundið að fara yfir
í dag, vegna þess að verðirnir eru að
sofa úr sér eftir fylleriið i gærkvöldi
Síðan tekur við Persia og handan
hennar er Indland, sem er brezkt yfir-
ráðasvæði Þangað stefni ég og ráð
legg þér að reyna ekki að stöðva mig
En ef þú vilt koma með mér skal ég
gefa þér drengskaparheit um að ég
mun koma þér til Evrópu Og ég mun
ekki segja neinum sannleikann um þig
Hér er nú þitt tækifæri og þú skalt gera
upp hug þinn
Ólýsanleg undrun speglaðist á
andliti hins mannsins, meðan þessi
hljóðláta ræða var flutt Loks kinkaði
hann kolli til samþykkis Þeir læddust
nú áfram í áttina að kofanum og sáu að
nýárið hafði ekki gengið hljóðalaust hjá
garði Enginn var á verði fyrir utan
kofann og í staðinn fyrir kúlnahrið
bárust aðeins hrotur að eyrum þeirra
úr kofanum. Mínútu siðar voru þeir
komnir á „einskis manns land” og
skunduðu í áttina til persnesku landa-
mærastöðvarinnar Einhver athyglis-
verðasti flótti einhvers mikilvægasta
manns, sem flúið hefur Sovétrikin, var
hafinn.
Maðurinn sem hafði hikað er aðeins
aukapersóna i þessari sögu Hann kall-
aði sig Arkadi Romanovich Maximov
Rétta nafn hans var Birger Hann var
einn af fjölmörgum njósnurum leyni-
lögreglu Sovétrikjanna sem þá gekk
undir skammstöfuninni OGPU Hann
hafði verið til þess settur að fylgjast
með félaga sinum án þess að vekja
grunsemdir hans og stöðva hann með
öllum tiltækum ráðum ef hann reyndi
að komast brott úr landinu
Nafn og ferill hins mannsins skýr-
ir hvers vegna þessar varúðarráðstaf-
anir voru gerðar og taldar nauðsynleg-
ar í Moskvu Hann var Boris
Gregorevich Bajanov, 28 ára gamall,
lar'<nissonur frá Úkraínu, fyrrverandi
ritari Stalins og stjórnmálaráðsins og
nú einn af væntanlegum fórnarlömb-
um i hreinsununum, sem voru.að byrja
i Rússlandi og áttu þó eftir að færast i
aukana og bera með sér hrylling og
b'óðsúthellingar Vonbrigði hans með
valdataflið í Kreml, auk persónulegrar
deilu, sem hann lenti ? við Yagoda,
hinn alræmda lögreglustjóra Stalíns,
hafði orðið til þess að hann var settur á
listann yfir óábyrga aðila og varasama
Árið 192 7 var Yagoda stöðugt að
herða tökin og þv? var óhugsandi að
frjálshyggjusinnaður einstaklingur,
sem hafði gegnt þvilíkum trúnaðar-
stöðum, fengi að flýja úr landi og bera
með sér til umheimsins allt sem hann
vissi Nú hafði þó hið ótrúlega gerzt á
nýjársdag 1928 En Yagoda var þó
ekki enn af baki dottinn
Skipun frá Moskvu:
Takið Bajanov
af llfi
Á landamærastöðinni í Khorossan
þyrptist hópur berfættra persneskra
landamæravarða að mönnunum tveim-
ur Þeir voru siðan fluttir á lögreglu-
stöð staðarins og voru þar um nóttina i
angist og kvíða — þar sem þeir voru
enn alltof nálægt Sovétríkjunum til að
þeim gæti verið rótt
Daginn eftir voru þeir fluttir lengra
inn i landið, eða til bæjarins Mohamm-
adabad, þar sem geðfelldur lögreglu-
stjóri, er kallaður var Bashan, féllst á
beiðni þeirra um hæli og ákvað að
flytja þá tafarlaust frá hættusvæðinu
við landamærin til stjórnarsetursins
Meshed
Vandinn var nú sá hvernig þvi
yrði v.ð komið, svo að þeir næðu á
áfangastað heilir á húfi Undir venju-
legum kringumstæðum var eina ör-
ugga leiðin til Meshed á þessum árs-
tima að fara langan veg með fjöllunum
en sá vegur var nú lokaður vegna
snjóalaga Frétzt hafði þegar til
sovézkra njósnara á þessum slóðum og
Bashan var sannfærður um að þeir
myndu gera áhlaup á Kuchan, en um
það svæði urðu mennirnir tveir að fara
til að komast leiðar sinnar
Svo að þeir Bajanov og Maximov
voru nú settir upp á harðgerða smá-
hesta til að bera þá hina erfiðu leið
Hvergi var slóð að sjá í þessu hvita
flæmi og síðasta ráðlegging Bashans
var: Treystið ekki leiðsögumönnunum,
treystið hestunum, þeir rata réttu leið-
ina
Og vist rötuðu þeir Eftir fjóra daga
og fjórar nætur komu þeir til þorps i
aðeins tíu milna fjarlægð frá Meshed
Menn úr OGPU höfðu búið um sig við
Kuchan og biðu þeirra jafnskjótt og
þeir stigu af hestunum
Rússarnir höfðu komið málum svo
fyrir að aðeins einn bíll, litill Dodge,
myndi fara þann dag til Meshed Öku-
maðurinn var i þeirra þjónustu og beið
eftir því að leggja af stað með flótta-
mennina Hann hét Pashaiev, þekktur ?
héraðinu sem bandamaður sovézku
leynilögreglunnar en lézt vera sölu-
maður
Áður en þessi hópur hafði komizt
helming leiðarinnar var hann stöðvað-
ur af öðrum bíl, sem kom á móti í
honum voru fleiri OGPU-menn til við-
bótar, þar á meðal Osipov, æðstur
njósnara Sovétmanna i Meshed Hann
og Pashaiev áttu með sér langan fund
þarna úti á veginum til að ákveða
hvernig ætti að losa sig við flóttamenn-
ina. En þeir voru greinilega sannfærðir
um að mennirnir tveir væru einnig
vopnaðir og óttuðust þeir að skothrið
myndi brjótast út ef þeir sýndu vald-
beitingu og myndi það vekja óþægi-
lega athygli. Loks fór Osipov út úr
sínum bil og þrengdi sér inn i
Fyrsti
maður-
innsem ~
komst yfír
Kremhrmúrinn
SAP,AN Ashkhabad U. S. S. R.
i T U RKES TANJ"""~"
jhammadabad tabad_______f
áé& Kuchan e Hazarl
THE GREAT ESCAPE
Bajanov's trek
from Russia
to Brítish India
Leiðin sem þeir félagar fóru.
Dodginn. Þessi sérkennilegi hópur hélt
nú áfram til Meshed. Og enginn rauf
þá furðulegu og þrungnu kyrrð sem
rikti i bilnum alla leiðina þangað
Allan timann höfðu skeytasend-
ingar gengið á víxl frá Moskvu til
sovézku sendinefndarinnar í Teheran
og þaðan til alræðismanns þeirra i
Meshed. Skipanir frá Kreml voru skor-
inorðar og umbúðalausar: Fyrrverandi
aðstoðarmanni Stalíns skyldi komið
fyrir og það tafarlaust. Félagi Platte
ásamt sovézka aðalræðismanninum og
félaga Osipov og lið þeirra i Meshed
gerðu sitt ítrasta til að framfylgja skip-
ununum.
Enn reyndu þeir að ráðast til atlögu
jafnskjótt og bíllinn lét flóttamennina
tvo út við eina hótelið sem var i
Meshed. Doganovgistihúsið. Meðan
gengið var frá málum var hinum ný-
komnu gestum boðið kaffi. Bajanov
hafði borið bollann að vörum sér, þeg-
ar hann fagði hann skyndilega frá sér
og gaf Maximov bendingu um að gera
slikt hið sama Þekking hans á efna-
fræði dugði til að vara hann við að
lyktin af drykknum var fjarska ólik allri
kaffilykt
Mennirnir tveir, sem voru að niður-
lotum komnir af þreytu, sváfu nú i
nokkrar klukkustundir og var þeim
boðinn málsverður, þegar þeir risu úr
rekkju Honum höfnuðu þeir einnig og
kom sér það þeim heldur betur Við
hótelið starfaði armenskur þjónn,
Koltukhchev, sem hafði verið hankaður
fyrir einhverjar sakir og i skiptum fyrir
loforð um aðra fjárupphæð, sovézkt
vegabréf og einhvers konar aðra umb-
un hafði hann blandað eitri i mat
þeirra.
En OGPU-mennirnir örvæntu ekki.
Þeir höfðu einnig látið þjóninn fá
byssu og skipuðu honum nú að skjóta
mennina i rúmum sinum Reyndi hann
að brjótast inn til þeirra með skamm-
byssu i hendi um miðja nótt — en var
þá handtekinn af lögreglustjóranum í
Meshed sem af einhverjum ástæðum
birtist á vettvangi.
Bjargvættur flóttamannanna
" sagði að honum væri ógerningur að
tryQQja öryggi þeirra meðan þeir væru
á hótelinu, hann yrði að fara með þá til
Nasmía, en þar voru bækistöðvar lög-
reglunnar og fangelsi Var nú haldið
þangað þrátt fyrir nokkur mótmæli
ákveðinna afla og Bajanov fékk að sofa
um nóttina í aðalskrifstofu lögreglu-
stjórans. Þeir dvöldu þarna i sex tima
og þann tíma sveif öryggi þeirra vissu-
lega í lausu lofti. Úr glugganum gátu
þeir fylgzt með þvi að njósnarar voru á
hverju strái á torginu fyrir utan og
héldu i þá veiku von að mennirnir
myndu birtast án öruggs fylgdarliðs.
Bajanov stakk nú upp á greiðslu i
þeim eina gjaldmiðli sem hann réð yfir
— upplýsingum Þegar hann var færð-
ur á fund rikisstjórans, skýrði hann frá
áætlun stjórnmálaráðsins, sem hafði
verið gerð hálfu ári áður, þess efnis að
í undirbúningi væri valdarán í Teheran
með stuðningi Rauða hersins.
Að nokkru leyti vegna þakklætis fyrir
þessar upplýsingar var loksins orðið
við ósk flóttamannanna um að þeir
fengju að færa sig nær takmarkinu —
indversku landamærunum. Þann 20.
febrúar voru Bajanov og Maximov i
fylgd fjögurra persneskra hermanna
fluttir hina löngu leið til suðurs með
bifreið til Duzdap og þeir komu þangað
fjórum dögum síðar Munu njósnarar
OGPU hafa fylgzt meðljeim á leiðinni.
Allar vonir sem Bajanov kann að
hafa alið meðr sér um að bruna eftir
þetta fyrirstöðulaust inn i Indland,
hrundu til grunna, þegar hann komst
að því að persneski landstjórinn hafði
jafnlitla hugmynd um, hvað gera skyldi
við flóttamennina og lögreglustjórinn í
Meshed Enginn treysti sér til að taka
ákvörðun um frekari flutning á þeim. í
þetta skipti voru þeir ekki settir i varð-
hald, heldur fengu þeir litið hús til
umráða skammt frá járnbrautarstöð-
inni.
NÚ gat ekki skipt nema nokkrum
klukkustundum hvenær OPGU hæfi á
ný tilraunir til að koma þeim fyrir
kattarnef En þegar hér var komið
höfðu Bretar frétt af þeim og fengið
áhuga á framtið þeirra. Sá áhugi vakn-
aði smám saman og kom þeim að
takmörkuðu gagni enn um sinn.
í brezkum skjalasöfnum má sjá að
fimm dögum eftir að þeir komu til
Duzdap fóru þeir Bajanov og Maximov
á vit Maccanns kapteins, ræðismanns
Breta á staðnum. Hann lætur i Ijós
töluverða ákefð í skýrslu sinni til Nýju-
Delhi og biður um leyfi að mega senda
mennina tvo til Indlands, þar sem þeir
geti skýrt frá „hinni óhemju merkilegu
vitneskju sinni og leyndarmálum ". En
hann fékk neikvæð svör við fyrirspurn-
um sinum „Óheppilegt andrúmsloft"
kynni að skapast ef mönnum yrði veitt
pólitískt hæli á brezkri grund Hvað
varðaði kröfur þeirra og staðhæfingar
hafði utanrikisráðherrann í Nýju-Delhi
þetta að segja þann 1 marz: „Staðhæf-
ing um verðmætar upplýsingar hljóma
ekki sannfærandi". Það kom meira að
segja til tals að senda hina ólánsömu
félaga aftur til Meshed.
Bjargvættur
birtist á
sjónarsviðinu
Bajanov var á barmi örvæntingar En
þann 3 apríl birtist brezkur bjargvætt-
ur á sjónarsviðinu, þar sem er C.P
Skrine, ræðismaður Hans hátignar I
Sistan og Kain. Það er að hluta honum
að þakka að Bajanovsagan var sögð og
að mennirnir komust heilir hildi frá
Næstu skrefum flóttans er lýst i fjölda
skeyta og bréfa, sem hafa fram að
þessu verið merkt sem leyniskjöl og
Skrine sendi til utanrikisráðherrans I
Delhi.
Skrine hafði hraðað sér frá Sistan
eftir að hafa frétt hjá aðstoðarræðis-
manninum i Duzdap þann 28 marz
um samtal hans við mennina tvo. Þeg-
ar hann hitti þá voru þeir frjálsir ferða
sinna. en leið langt frá notalega, þar
sem þeir nutu engrar verndar.
Það var i þessu kynduga andrúmi
sem Skrine hefur kannanir sínar þann
3. april 1928. Með geðfelldan brezkan
starfsmann sér við hlið skrúfaði Baja-
nov frá flóðgáttum vitneskju sinnar og
sagði meðal annars frá þvi hver hann
væri i raun og veru.
Hann sýndi hinum furðu lostna
ræðismanni upprunalegan og prentað-
an úrdrátt um fund miðnefndar komrn-
únistaflokksins frá 1 0. ágúst 1925 þar
sem ráðning hans sem aðstoðarmanns
Stalins er staðfest. Skrine fór þvi næst
að kanna það sem Bajanov sagði vera
fyrsta sönnunargagnið. handrit um
deilur innan miðnefndarinnar Þessi
ágreiningur gerði vart við sig upp úr
1 920 og var milli „Stalins, talsmanns
sósíalismans, og Leons Trotskys, boð-