Morgunblaðið - 19.12.1976, Qupperneq 10

20 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19.DESEMBER 1976
Hvernig er veðrið ?
...hvadan kemur það og
hvert er það að f ara?
Kemur ísöld eða ekki?
Leitað svara hjá veðurfræðingum
SÍÐASTI milljar5ur ára er aðeins um
einn fjórðungur af aldri jarðar. Á þeim
árum hafa komið a.m.k. fjögur tímabil
svo köld, að jökull hefur hulið mikinn
hluta jarðkringlunnar. Því fjórða er
enn ekki lokið. Meðalhitastig á okkar
tímum er aðeins um 14°C og jökul-
bungur hylja norður- og suðurhvel að
miklum hluta til allt árið um kring. En
á sl. ármilljarði, var meðalhitastigið
oft um 22°C. Þegar svo var, spruttu
ávaxtatré á Grænlandi, risaeðlurnar
voru uppi á síðasta hlýskeiði og þá
urðu kola- og olíubirgðir okkar til. En
fyrir u.þ.b. 50 milljónum ára tók að
kólna verulega og jöklarnir urðu til á
nýjan leik. Og fyrir 2 milljónum ára var
svokallað Pleistoceniskt tímabil, ísöld.
ís hefur ríkt yfir veðurfari jarðar síðan
þá. Á u.þ.b. 100.000 ára fresti hafa
komið hlýskeið, sem hafa staðið yfir í
um 10000 ár — líkt og það sem við
nú búum við.
VEÐRIÐ OG MANN-
KYNSSAGAN
Okkar hlýskeið hófst fyrir
u.þ.b. 10.000 árum og var heitast i
byrjun. Fyrir 8000 árum var
meðalhitastiíí 2 gráðum hærra en
nú. Þá lærðíst mannskepnunni að
lifa í samfélögum, að stunda
veiðar og búskap, að ferðast á sjó
og landi og að lesa og skrifa. Elztu
menningarsamfélög, sem sögur
fara af, í Egyptalandi, Indlandi og
á fleiri stöðum, urðu til þá. Um
3000—2200 f. Kr. minnkaði úr-
koma — gróðursæl landsvæði í
Norður-Afríku og Saudi-Arabíu
urðu að eyðimörkum. Þurrkar
gerðu út um menningu þjóð-
flokka eða sendu þá á vergang
(gyðingar), íbúar Sahara eyði-
merkurinnar dóu út.
Eftir 2000 f. Kr. rigndi meira og
kólnaði enn á ný þúsund árum
síðar. Hittítar gerðu innreið sína í
Asíu nær og Doriar settust að í
Grikklandi. Siðan hlýnaði og
gerði þurrk enn á ný. Gullöld
Grikkja og Rómverja upphófst
(500—400) f. Kr.). Sums staðar
varð þurrkurinn of mikill og upp-
skerur brugðust í Afríku og
skógar hurfu í Líbanon.
Aftur kólnaði á ný og — eins og
sumir sagnfræðingar vilja halda
fram — ein afleiðingin var hrun
Rómaveldis fyrir ágangi
barbaranna. Þegar aftur varð
hlýrra, fylktu víkingar liði og
leituðu búsetu á íslandi, og fundu
Ameríku.
En um 1200 tók að kólna enn á
ný. Jöklar gengu fram hér á
íslandi og í Grænlandi, í Græn-
landi fórust síðustu
nýbyggjendurnir úr hungri og
vosbúð. Jöklar Alpafjalla, í
Noregi og í Alaska stækkuðu.
Hungursneyð vegna uppskeru-
bresls var í Evrópu 1315 og 1316.
Arín frá 1200 til miðhluta 19.
aldar hafa verið kölluð Litla ísöld.
Þá var kaldara á norðurhveli
jarðar en verið hafði frá ísöld
Hungursneyðir, sóttir og upp-
reisnir fátækra voru algengir
viðburðir. 1816 var kallað
„átjánhundruð og frusu í hel“ af
dagblöðum.
Um miðja 19. öld hiýnaði aftur
og öldin 1875 til 1975 er álitin
með heitari tímabilum skeiðsins.
Iðnaður blómstraði, fólki fjölgaði
um meir en helming. Land-
búnaðar- og sjávarafurðir jukust
til að mæta kröfum vaxandi
mannfjölda. Afar okkar og feður
álitu þetta eðlilegt veðurfar — en
vísindamenn gera því skóna, að
undanfarin öld hafi verið óeðli-
lega hlý. Hafa þeir á réttu að
standa? Er veðurfar komið undir
reglubundnum sveiflum og ef svo
er, er að upphefjast kuldasveifla?
Veðurfræðingum kemur ekki
saman um tilvist slíkra sveiflna.
Murray Mitehell, sem starfar hjá
NOAA (National Öceanie and
Atmospherie Administration):
„Rannsóknir á jöklum í Alaska og
Svíþjóð benda til að stærð þeirra
fari eftir sveiflum, að „litlar ísald-
ir“ komi á 2500 ára fresti og
endist í svona 8—900 ár.“ En ef
styttri tímabil eru skoðuð, koma
einnig í ljós óreglulegar veður-
farsbreytingar. Mitchell bætir
við: „Okkur er ekki unnt að spá
fyrir um stökkbreytingar á næsta
ári eða á næstu öld. Fyrst verðum
við að komast að því, hvers vegna
veðurfar er breytilegt, hverjar
höfuðorsakirnar eru og hvernig
þær hafa árif.“
HVAÐAN KEMUR
VEÐRIÐ?
Áhrifavaldur á veðurfar er
einkum orka, sem kemur og fer.
Andrúmsloft jarðar gengur fyrir
geislaorku sólarinnar. Þessi orka
er talin vera um 230 billjón hest-
öfl þegar hún kemur til yfirborðs
jarðar. Það er gert ráð fyrir —
ekki þó með fullri vissu — að
þetta orkumagn sé stöðugt. Jörðin
sjálf varpar mikilli orku frá sér.
Að hluta er þetta endurvarp utan-
aðkomandi orku frá skýjum, snjó
og jöklum — að hluta er hér um
að ræða innrauðar bylgjur, hita.
En móttaka og útsendíng orkunn-
ar verður að vera í jafnvægi, ella
myndi jörðin hitna eða kólna, og
hafið annaðhvort sjóða eða frjósa.
En hvað ef sólin „blikkar“
stöðugt, eins og stungið hefur
verið upp á — og breytir þar með
magni orkunnar, sem hún annars
sendir frá sér? Galileo sá bletti á
sálinni, sem hreyfðust og því
gerði hann sér grein fyrir að sólin
snerist um öxul sinn. Vísinda-
menn vita nú að þessir blettir eru
misjafnir að stærð og að fjöldi
þeirra er ekki ávallt sá sami.
Breytingar á þeim eiga sér stað í
sveiflum, sem eru 11 og 22 ára
langar. Þó virðast þeir hafa horfið
gjörsamlega á árunum 1645 til
Rýrnun jöklanna f Alpafjöilum
sýnir greinilega hversu hlýtt var
á fyrri hluta þessarar aldar.
1715, en þá ríkti „lítil ísöld." Það
heur verið reynt að tengja bletti
sólarinnar við veðurfar, en ekki
hefur tekizt að sanna að þeir hafi
áhrif á orku sólar.
Jafnvægi orkusendinga og mót-
töku getur raskazt af fleiri orsök-
um. — t.d. hreyfingum jarð-
kringlunnar. Á þriðja áratug
þessarar aldar reiknaði
júgóslavneski stjörnufræðingur-
inn Milankovitch út áhrifin af
breytilegum sporbaug jarðar um
sólu. Veðurfræðingar samþykkja
nú kenningar Milankoviteh að
einhveru leyti, en þær nægja ekki
til skýringar á veðursveiflum.
Enn einnar skýringar er að
leita niðri á jörðinni, i tilurð og
eyðingu fjallgarða og landreki.
Slíkar breytingar hljóta að hafa
mikil áhrif á hringrás sjávar og
andrúmslofts, sem einkum miðla
sólarhitanum. Fyrir 50 milljón
árum, t.d., var meginland
Ástralíu áfast Suðurskautinu.
Engir hafstraumar fóru þar á
milli og vindar blésu á annan
hátt. Þá fóru einnig hafstraumar
á milli Norður- og Suður-
Ameríku, sem nú eru samtengd.
Golfstraumurinn hefur verið
minni og Norður-Atlantshaf og
Norður-Evrópa voru kaldari.
Landrek kann því að hafa valdið
ísöld.
Veðurfræðingar leita einnig or-
saka í eldfjöllum. Brezki veður-
fræðingurinn Herbert Lamb
hefur gert samantekt á eldgosum
frá þvi árið 1500 og bar þann lista
saman við veðurfarsskýrslur.
Fyrsta meiri háttar eldgosið var í
Krakatoa, en áhrif þess á veðrið
voru óumdeilanleg. Síðan telur
Lamb 5 meiri háttar eldgos á öld á
síðustu fimm öldum og ber þau
upp á sama tíma og t.d. köldustu
og votviðrasömustu sumur á Bret-
landi, hið síðasta árið 1912 en það
ár gaus einmitt Mt. Katmai i
Alaska.
En aðrir veðurfarsfræðingar
stinga upp á að öfugt sé háttað,
þ.e. að breytingar á veðurfari
stafi ekki af eldgosum, heldur að
eldgos eigi sér stað vegna breytts
Þessar töflur sýna glöggt tvo eftirtektarverða hluti: 1 fyrsta lagi, að veðurfarssveiflurnar eru ðreglulegar. I öðru lagi, okkar timar eru þeir hlýjustu á sfðustu milijón árum.
Hitastigsbreyting sem nemur tveimur gráðum, gæti haft djúp áhrif. Meiri hiti eykur ræktanlegt land, en aðeins ef honum fylgir aukin úrkoma. Lægri hita fylgir vætusamara
og óstöðugra veðurfar.