Morgunblaðið - 04.04.1978, Side 14

Morgunblaðið - 04.04.1978, Side 14
14 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 4. APRÍL 1978 Bjami M. Gísla- son — Sjötugur Ég hefði ekki haft löng kynni af Bjarna M. Gíslasyni, þegar með okkur tókst náin og varanleg vinátta, og kom þar sitthvað til. Báðir erum við uppaldir í af- skekktum byggðarhverfum vestur í fjörðum, þar sem náttúran er hrikaleg og fögur og brimsjór fyrir landi á löngum tímum árs. Báðir mótuðumst við af harðri lífsbar- áttu, þó að ég ætti betri kosta völ en hann, og báðum rann í merg og blóð forn alþýðumenning sagna og rímna, frásagna af hetjulegum afrekum í stríðinu við brim og boða, björg og hamra og síðast en ekki sízt margslungna og dul- magnaðri hjátrú. Báðir gerðumst við sjómenn á unga aldri, og báðir réðumst við í það af vanefnum að leita okkur aukins víðsýnis, þroska og frama hjá frændþjóðum, sem þjóð okkar hafði verið tengd um aldir böndum breytilegra sam- skipta og í allri sinni smæð og fátækt reynzt heillastoð til þjóð- legrar og menningarlegrar reisn- ar. Báðum var okkur tekið vel, og báðir reyndumst við færir um að sjá okkur farborða, ég í Noregi og hann í Danmörku. Báðir höfðum við einkum leitað kynna við þá menn í þessum löndum, sem bezt kunnu að meta gildi þeirra menn- ingaráhrifa, sem runnin voru af rótum íslenzkra fornbókmennta og höfðu tileinkað sér þau jákvæðu lífsviðhorf, sem voru okkur báðum eðlislæg, þjóðlega og alþjóðlega samhyggju á grundvelli tjáningár frelsis og trúarlegrar og siðrænn- ar ábyrgðartilfinningar. Bjarni hafði dvalið samfellt tíu ár í Danmörku, þegar fundum okkar bar saman. Fyrstu fjóra veturna, sem hann var þar, stundaði hann nám í lýðháskólun- um í Als og Askov, en vann á sumrin hverja þá erfiðsvinnu, sem honum bauðst. En jafnt sumat sem vetur las hann fjölda bóka. skáldrit og bækur pm bókmenntir félags- og menningarmál. Þá er hann hafði náð tökum á danskri tungu, hóf hann ritstörf og gerðist fyrirlesari í skólum og á samkom- um víðs vegar um Danmörku, og brátt varð hann rómaður ræðu- maður og fyrirlesari, og efnið í ræðum hans og fyrirlestrum var yfirleitt ísland, saga íslendinga þjóðlíf og menning, ásamt nauðsyn aukinnar norrænnar samvinnu. Og vissulega lét hann ekki hjá líða að minna á þá skuld, sem norrænar þjóðir — og þá ekki sízt Danir — ættu Islendingum að gjalda og launa bæri að verðugu, og auðgert var að benda á, hvernig hún fyrst og fremst yrði goldin. Dönum bæri að skila, þeim ómetanlega auði, sem fólginn væri í handritunum íslenzku í dönskum söfnum. Naut Bjarni til þessarar starfsemi fyrirgreiðslu og örvunar af hendi ýmissa íslandsvina og þá fyrst og fremst Jörgens Bukdahls, sem var sem rithöfundur kennari og ræðu- maður ómetanlegur leiðtogi þeirr- ar þjóðlegu og samnorrænu menn- ingarstefnu sem átti stórum meiri og víðtækari ítök í dönsku þjóðinni en meginþorri íslenzkra mennta- manna gerði sér grein fyrir, enda kynni þeirra af dönskum viðhorf- um fyrst og fremst bundin við Kaupmannahöfn. Nú þykir mér hæfa að fara nokkrum orðum um aðstöðu Bjarna í Danmörku sem skálds og rithöfundar, þegar hann hóf að fullu baráttu sína fyrir endur- heimt handritanna úr dönskum söfnum. Árið 1937 kom frá honum bók, sem heitir Glimt fra nord. Hún er vel og alþýðlega rituð og fjallar um Island og íslendinga. Svo vinsæl varð hún, að hún var brátt endurprentuð. Tveimur árum síðar kom út ljóðabókin Ekko fra tankens fastland. Henni var tekið vinsamlega, en fastast kváðu að orði um gildi hennar Einar Thom- sen prófessor og bókmenntasögu- höfundur og skáldið Christian Rimestad. Þriðja bók Bjarna á dönsku heitir Rejser blandt frænder, ög fjallar hún um frænd- þjóðir okkar og samband Is- lendinga og Dana. Á árunum 1944—‘45 kom frá hendi Bjarna tveggja binda skáldsagan De gyldne tavl, sem ég þýddi á íslenzku. Henni hrósuðu mjög slíkir menn sem hið mikla skáld Jakob Paludan, hinn vandláti dr. í bókmenntum Jens Kruuse, hinn víðfrægi Jörgen Bukdahl og hinn oft hvassyrti prófessor Hans Brix. Sú saga var brátt þýdd á hollenzku og hlaut þar mikið lof. Næsta bók Bjarna dró nokkuð úr vinsældum hans víða um Dan- mörku, hún heitir Island under besættelsen og unionssagen. Hún kom út 1946. Sambandsslitin oJlu Dönum vonbrigðum og vöktu ekki aðeins gremju, heldur og reiði margra, og bók sinni ver Bjarni nálstað landa sinna, auk þess sem hann ræðst röggsamlega gegn harkalegu skrifi dr. Lis Jacobsen í Berlingske tidende um handrita- málið. Árið 1949 kom frá Bjarna bók um Jörgen Bukdahl sem menningarlegan leiðtoga og r-it- höfund, og árið eftir kom út Islandsk litteratur efter Sagatiden, en þar ritar Bjarni nokkuð á annan veg um íslenzkar bókmenntir en Kristinn Andrés- son, sem var allt til æviloka einvaldur um það, hvaða íslenzkar bækur mættu þýða til útgáfu í járntaldslöndunum, hver sem nú kann að hafa verið valinn hand- hafi þess valds. Árið 1951 kom út ljóðabók Bjarna Stene Pá strand- en, sem hlaut einróma lof, jafnvel hinn harðdæmi ljóðlistardómari Kai Friis Möller skrifaði um hana eindregið hrós og virtist nú blasa við Bjarna glæsilegur ferill sem skáldi. En einmitt á árinu 1951 sá dagsins ljós það rit, sem kvaddi hann sem sannan son Islands til að helga sig eingöngu þrotlausri baráttu, unz sigur væri unnin, hvað sem liði framtíð hans sem skálds. Þetta rit var álit þeirrar dönsku stjórnskipuðu nefndar, sem í fjögur ár hafði unnið að því að finna gild rök gegn endurheimt íslendinga á hinum dýrmætu handritum. Bjarni sá þegar, að þetta álit, samið af hálærðum og mikilsvirtum fræðimönnum, vitnaði ekki aðeins um djúptæka vanþekkingu á sögu handritanna, heldur var og mengað vísvitandi rangfærslum, sem allar stefndu að því marki að telja dönskum stjórnarvöldum og dönsku þjóð- inni yfirleitt trú um, að það væri fjarstæða að Islendingar ættu nokkurn minnsta rétt á að dýr- gripirnir yrðu afhentir þeim. Ekki bætti það úr skák, að hið víðkunna stórskáld, Halldór Laxness, lét svo um mælt í viðtali við danska kommúnistablaðið Land og folk, að ef handritin yrðu látin Is- lendingum í té, væru þeir vísir til að selja þau til Bandaríkjann2 fyrir stórfé. Engum var það ljósara en Bjarna Gíslasyni, að nú var handritamálinu stefnt í voða. Hann tók svo þá ákvörðun að semja um það bók, sem tæki af öll tvímæli um rangfærslur og þekk- ingarleysi hinna dönsku fræði- manna, en honum varð ljóst, að til þess að hann fengi samið slíka bók, sem gæti orðið vopn í höndum vina og velunnara íslands, þyrfti hann að taka sig til og kynna sér sögu handritanna frá rótum og helga sig síðan eingöngu látlaus- um áróðri í þágu hins mikla málefnis, láta lönd og leið um árabil öll ritstörf og alla fyrir- lestrarstarfsemi, sem ekki þjón- uðu hinum mikilvæga tilgangi. Bjarni var sem áður snauður maður, þegar hér var komið. En árið 1951 kvæntist hann danskri menntakonu, Inger Rosager. Hún hafði að loknu stúdentsprófi farið til íslands og dvalið þar nokkrar víkur, og hún hafði fest ást á landinu og eignast þar vini. Hún hafði síðan stundað háskólanám í tungumálum og bókmenntum og því næst lokið kennaraprófi. Nú fékk hún kennarastöðu í gagn- fræðaskóla í smábænum Asnes á Sjálandi, og þar eð hún hafði áhuga á, að íslendingum yrði afhentur sá mikli arfur, sem geymdur var í dönskum söfnum, var henni beinlínis ljúft að Bjarni helgaði sig sínu hjartfólgna hlut- verki, laun hennar skyldu gera honum það fært. Og vissulega tók nú Bjarni til óspilltra málanna. Hann kynnti sér mjög vandlega hin fornu handrit og sögu þeirra og samdi síðan bókina frægu, De islandske hándskrifter standig aktuelle. Hún kom fyrst út 1954, síðan aftur 1955 og í íslenzkri þýðingu hins ágæta fræðimanns Jónasar Kristjánssonar 1956. Og Bjarni lét síður en svo við þetta sitja. í meira og minna samráði við Jörgen Bukdahl, sem beitti áhrifum sín- um ósleitilega í þágu hins íslenzka málstaðar, bæði í ræðu og riti, fór Bjarni um alla Danmörku, flutti ræður og erindi og ritaði fjölda blaðagreina, auk þess sem hann vann að því að beiðni vitna og stuðningsmanna að semja og senda þeim stuttorða efniskjarna í ræður og skrif um hið umdeilda stórmál. Hann mætti og á fundum til kappræðna hálærðum málsvör- um hins nú meir og meir illræmda nefndarálits, bæði í Kaupmanna- höfn og öðrum hinna fjölmennustu borga Danmerkur, og loks fór hann til Noregs, Svíþjóðar og Finnlands og kynnti málstað íslendinga í erindum og viðtölum við dagblöð, og áróður hans í þessum löndum vakti á málinu áhuga, sem ekki gat farið fram hjá Dönum. Sigurinn vannzt, og það er síður en svö, að ég vilji eigna hann Bjarna M. Gíslasyni einum, en hans þáttur í baráttunni til sigurs var ef til vill meiri en nokkurs eins manns annars. Ég vil svo láta þess getið, að ég, sem var allt annað en þannig uppalinn og fræddur, að ég hefði dálæti á Dönum, tel að málalokin í handritamálinu megi verða þeim til ævarandi sóma, og væri vel, ef þau gætu orðið fyrirmynd í samskiptum þjóða sem allra víðast um okkar vályndu veröld. Bjarni M. Gíslason hefur orðið þeirrar miklu gæfu aðnjótandi, að verða í menningarmálum einn af afreksmönnum þjóðar sinnar. En gæfan hefur ekki verið honum í öllu hliðholl. Þar kemur ekki sízt það til, að hin ágæta kona hans hefur um langt skeið átt við margvíslega vanheilsu að búa, og nú, þegar hann kemur heim til íslands sjötugur, er hún í sjúkrahúsi... Þá hefur og hið langa og erfiða starf hans í þágu handritamálsins haft lítt æskileg áhrif á það gengi, sem brosti við honum, þegar hann með ljóðabók- inni Stene pá stranden var ótví- rætt tekinn í tölu þeirra skálda í Danmörku, sem mikils mætti af vænta. Á meðan stóð á baráttu hans fyrir endurheimt handrit- anna, hafði dönsk bókmenntahefð tekið meiri breytingum en kannski nokkru sinni áður, og í hinum fanska bókmenn^aheimi hefur Bjarni ekki fundið sig slíkan heimamann, sem hann var að verða árið 1951. Þar við bætist, að valdamikill hópur danskra stór- laxa í bókmenntum og bókmennta- legum fræðum og þá einkum í höfuðstaðnum hafa áð minnsta kosti óbeint látið hann finna fyrir því, að hann eigi þar ekki vinum að mæta. Árið 1971 kom þó út eftir hann ljóðabókin Vinde over jöklene, sem var ekki illa, en þó tómlega tekið. Sama ár kom út hér heima úrval þeirra ljóða, sem hann hafði ort á íslenzku. Þau ljóð komu frá hjartanu, og þau eru runnin af rótum íslenzkra erfða, sýna hvað íslenzk náttúra og alþýðumenning hafi fátækum sveini upp á að bjóða af heilbrigð- um lífsviðhorfum, sem raunar voru næsta óskyld því tækni- þróaða lífsþægindakapphlaupi, sem nú er með verðbólgunni örlögþrunginn vágestur íslenzk mannlífs. Ég læt nú þessu máli mínu lokið með þökkum og heillaóskum til Bjarna og fjölskyldu hans og leyfi mér að láta hann sjálfan tala til þjóðar sinnar eins og hann lýkur ljóði sínu Gestur í borginni: Nú er hér örbirgðin numin úr löRum. Og nú rís hér feikna turn, þar sem íður við stóðum og horfðum á hafið hijóðir f þrá og spurn. Nú eru þeir stóru steinarnir horfnir, — heyr steypvélanna suð, sjá, járnið og sementið treysta trúna á tækninnar steinrunna guð. En börnin eru hér enn að ieikjum og yrkja á sögunnar blað gróskuóð lífsins, sem gjallinu storkar. — Guð himinsins sér um það. Guðmundur Gfslason Hágalfn. Jörgen Bukdahl átti áttræðisaf- mæi 8. desember 1976. Af því tilefni gaf félagið „Fri nordisk Folkehöjskole" út bréf hans til Poul Engberg. Bréfa þessara er einkum getið hér vegna þess að þau sanna hinn mikla hlut Bjarna M. Gíslasonar að handa- ritamálinu og mikilvægt frum- kvæði hans um farsæla afgreiðslu þess og lyktir. Þar er þess getið, að Georg Brandes segi frá því í æviminning- um sínum, að Pólverjar hafi orðið svo hrifnir af frammistöðu hans, að þeir hafi hrópað: „II faudrait lui élever des statutes“. („Það verður að gera honum myndastyttu".) Margir hrópuðu „Handritin heim“. Þegar þau eru að koma gæti okkur gleymst rökin til þess —, og þakkirnar fyrir það. I veizlu á Þingvöllum nokkrum árum áður en handritamálið var útkljáð mælti Jörgen Jörgensen við mig. „Þið fáið handritin heim. En ykkur verður að skiljast, að þetta er líka okkar mál; öllu er óhætt. Þetta mál kostar sinn aðdrag- anda“. Þáverandi rektor Kaup- mannahafnarháskóla, er sat ná- lægt okkur þarna, heyrði þessi orð ráðherrans og mælti: „Já vissulega fáið þið þau, en málið þarf að þróast einnig heima fyrir, í Danmörku". Þess skal hér getið, að Jörgen Jörgensen var sá leiðtogi danskra stjórnmálamanna, er í nánustum tengslum var við lýðháskólahreyf- inguna í Danmörku. Um hlut danskra háskólamanna að heimkomu handritanna skal ekki fjölyrt hér, en marga fræga Hildi háði Bjarni M. Gíslason við þá og safnamennina í Danmörku, þótt í þeim hópi væri einnig velgerðamenn málstaðar okkar — varla þó ýkja margir. Brandes var ekki vinveittur okkur íslendingum í sjálfstæðis- málinu, þó átti hann marga ákafa fylgismenn hér á landi í bók- menntum og trúmálum. Kynslóðir þeirra áhrifa eru nú að mestu horfnar. Forsendur þess, að verið er nú að skila Árnasafni heim til íslands má og meira rekja til Grundtvigs en Brandesar. Þegar Danir áttu hvað erfiðast á síðari heimsstyrjaldarárunum heyrðist Brandés tæplega nefndur, en Grundtvig varð virkt og lifandi afl í þjóðlífinu og nú eru að koma út mikil rit um Grundtvig í Danmörku og víða er þess beðið með eftirvæntingu, að stórvirki birtist um hann frá hendi Bukdahls, eins og hann hefur allra síðustu árin ritað hvert verkið öðru merkara um Sören Kierke- gaard. Þegar Matthías Jochumsson gerir upp lífsreikninga þeirra Brandesar og Grundtvigs, telur hann, að Brandes hafi skort heimanbúnað, en Grundtvig hafi átt sér djúpar rætur. Þar brást innsæið ekki Matthí- asi, frekar venjú. Á þessu eru flestir dómbærir menn, og þetta er einmitt niðurstaða hinna nákunn- ugustu og lærðustu manna. Heimanbúnaður Bjarna M. Gíslasonar var ekki ríkulegur, er hann hélt til Danmerkur — í peningum. En auðugur var hann, tápmikill- ar ættar og farsæls uppeldis, að ógleymdum lærdómi strangrar lífsbaráttu til sjós og lands, ungmennis er braust áfram og herti gönguna á brattann eins og góðum Vestfirðingi sæmir ávallt. Bjarni eignaðist ýmsa góða og trölltrygga vini á þessum árum hér heima, ævilangt án vafa, auk ræktarsams frændfólks. En þegar rakinn er heiman- búnaður Bjarna, verður að leggja áherzlu á, að hann var ekki að fara að heiman alls kostar, er hann lenti meðal lýðháskólamanna í Danmörku og raunar yfirleitt á Norðurlöndum. Hjálp Norðurlanda í Vest- mannaeyjargosinu var ekki með öllu utanríkismálefni þeirra, held- ur bjó heimhugur þar að baki, einnig. Sá, sem stendur á Lögbergi á Þingvöllum með Norðurlandabú- um, skynjar heimkomuhugarblæ með þeim. Miklar stundir voru að vera þar með þeim Arnfred skólastjóra í Askov, Jens Marinus Jensen æsku- lýðsleiðtoga og lýðháskólastjóra, að ógleymdum Jörgen Bukdahl. Heimhugur táknar ekki einangrun. Sá skilur aðra, sem hugar að sjálfum sér. Örlög Norðurlanda eru mjög ein og söm. Lausn Suður-Jótlandsmálsins átti mikinn þátt í sigri okkar 1. desember 1918. Danir þeir, er þekktu bezt og lifðu viðreisn 19. aldar, vissu mest um gildi handritanna fyrir sam- eiginlegan norrænan málstað. Þegar Sigurður Þórólfsson kom til Askov og var að undirbúa íslenzka lýðháskólahreyfingu árið 1901 sagði skólastjórinn, leiðtogi dönsku lýðháskólamannanna, Schröder: „Þið íslendingar eigið að vera sjálfstæðir." Endurreisn Alþingis átti sér einnig rætur í dönskum þjóð- frelsisanda og danskri rómantík. Er Bjarni M. Gíslason mótaði stefnu Dana í handritamálinu árið 1938 i samráði við þá Jörgen Bukdahl og síðar C.P.O. Christian- sen, lýðháskólastjóra, lagði hann áherzlu á, að handritamálið yrði að leysast fyrir danskt frumkvæði, en ekki með togstreitu þjóða í milli, og úr því sem komið væri, með danskri þjóðargjöf, að þetta væri danskt þjóðarmálefni. Við höfum litið um of á þetta mál sem þólitískt tafl flokka í milli og skal hér ekki hlutur einstakra stjórnmálamanna skert- ur og sáu þeir sér hyggilegan leik á borði að styðja þjóðarhreyfingu; hugsjón sumum þeirra. En réttlætiskennd danskrar þjóðar og samnorrænar menning- arerfðir, er danskir lýðháskóla- menn varðveittu bezt, máttu sín mest um lausn málsins. „Hvar værir þú staddur án íslendinga?", mælti íslenzki lýðhá- skólafrumherjinn, Guðmundur Hjaltason og barði í ræðupúlt Björnstjerne Björnsons, er honum fannst skáldið hallmæla okkur. Boðskapur Grundtvigs um hið þjóðlega var grundvöllurinn. Hið þjóðlega í boðskp hans verður vart þýtt með einu orði á íslenzku („Det folkelige"). Hugtakið táknar hjá honum eiginlega: Heimleiðis. Það sem á heima í þjóðarsálinni, er frá henni komið og stefnir heim til hennar. Þjóðlegur er sá maður, að mati Grundtvigs, sem lifir í samræmi og sátt við sérleik sinn og innsta eðli, hinn náttúrulegi maður,

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.