Morgunblaðið - 05.09.1978, Síða 13

MORGUNBLAÐia ÞRIÐJUDAGUR 5. SEPTEMBER 1978
13
I
Voltairei
BIRTINGUR.
íslensk þýðing eftir
Ilalldór Laxness
með forspjalli eftir
Þorstein Gylfason.
Hið íslenska bókmenntafélag
1975.
„í Vestfalíu, í kastalanum greif-
ans til Tundertentronk, var úngur
piltur sem náttúran hafði gætt
mjúklátu hátterni. Það leyndi sér
ekki á útliti hans hvern mann
hann hafði að geyma. Hann var
fyrirtaks greinargóður og þó mikið
einfaldur í hjartalagi; ég ímynda
mér það hafi verið þessvegna sem
hann var kallaður Birtíngur".
Voltaire
Halldór Laxness.
Einföld saga í
fræðilegum búningi
Bðkmennlir
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Á þessum orðum hefst Birtíngur
eða Bjartsýnin eins og Voltaire
nefndi bókina þegar hún kom út
1759. Þótt menn þurfi síður en svo
að vera sammála Þorsteini Gylfa-
syni er óhætt að taka undir orð
hans um Birtíng í forspjalli: „hér
var ekki einasta komin einhver
skemmtilegasta bók sem skrifuð
hefur verið, heldur líka ein hin
viturlegasta".
Birtíngur kom fyrst út í ís-
lenskri þýðingu Halldórs Laxness
1945 í Listamannaþingi Helgafells.
Við lestur hennar eru bundnar
góðar minningar, snerting við
eitthvað nýtt. Aðeins ein bók
komst í samjöfnuð við Birtíng:
Don Quijote eftir Cervantes.
Kannski var Grettis saga ekki
langt undan ef nefna skyldi þrjár
uppáhaldsbækur.
Sagt er að Halldór Laxness hafi
snarað Birtíngi á tólf dögum í
Skíðaskálanum í Hveradölum. Það
verður að teljast eðlilegur tími
með hliðsjón af því að Voltaire var
þrjár vikur að semja Birtíng, en
það gerði hann í höll vinar síns,
fursta nokkurs við Rín. Voltaire
var þá kominn á sjötugsaldur.
Birtíngi stefndi hann gegn bjart-
sýnisheimspeki síns tíma, mönn-
um eins og Rousseau og Leibniz.
Birtíngur er í raun ádeilurit, en
laus við nöldur sem venjulega
einkennir slík rit. Okkur hefur
verið kennt að Voltaire hafi verið
skynsemistrúarmaður og þess
vegna ekki lagt mikið upp úr
guðlegri forsjón. Hann skopast að
þeim sem telja okkar heim bestan
allra heima, en þar er meistari
Altúnga fremstur í flokki: „Það
hefur verið sýnt framá, sagði
hann, að hlutirnir geta ekki verið
öðruvísi en þeir eru, því þar sem
alt er miðað við einn endi, hlýtur
alt um leið að vera miðað við þann
allrabesta endi“.
Hvað sem á gengur lætur
Altúnga ekki af kenningu sinni.
Honum „sæmir ekki að verða
tvísaga" þótt hann hafi lent í þeim
raunum að vera hengdur, krufinn,
húðflettur og gerast galeiðuþræll.
Birtíngur er honum jafnan leiði-
tamur og heldur undir lokin fram
þeirri hagnýtu heimspeki að mað-
ur verði að rækta garðinn sinn.
Æskuást hans, Kúnígúnd, er orðin
ljót, en bakar góðar kökur.
Ég skal fúslega viðurkenna það
að Birtíngur var mér ekki jafn
heillandi lestur og í æsku. í
Helgafellsútgáfunni las ég hann
að minnsta kosti þrisv.ar, líklega
fimm sinnum. Útgáfa Bókmennta-
félagsins þar sem Birtíngur er í
flokki Lærdómsrita er sennilega of
fræðileg. Forspjall Þorsteins
Gylfasonar og skýringar hans
verkar dálítið sligandi fyrir skáld-
sögu sem „spyr einfaldra spurn-
inga“. En þrátt fyrir ýmsa for-
dóma gagnvart nútímanum, sam-
tíma Þorsteins, eru þetta gagnleg
skrif og að sjálfsögðu virðingar-
verð.
Á það skal minnt í þessu spjalli
að Lærdómsrit Bókmenntafélags-
ins þurfa sem flestir að eignast og
lesa.
Orgeltónleikar
í gegnum orgelleik nær þýsk
tónsköpun mikilli reisn enda
átti þessi þunga hljómsterka
tónlist betur við skapferli
þýzkumælandi manna en ítalsk-
ur léttleiki og franskt skraut.
Buxtehude og Bach eru há-
punktar rúmlega 100 ára þróun-
ar í meðferð þessa mikilfenglega
hljóðfæris. Úpp úr 1750 verður
sinfóníuhljómsveitin aðalvið-
fangsefni þýskra tónskálda og
engin tilviljun að helstu sinfón-
íuhöfundarnir voru tveir synir
Bachs, þó þeir standi ekki eins
að og faðir þeirra, að njóta
þekkingar forvera sinna, en
voru aftur á móti frumkvöðlar í
tónsköpun, sem nær hápunkti i
Mozart og Beethoven. Á tónleik-
um sem haldnir voru í kirkju
Fíladelfiusafnaðarins s.l. föstu-
dag, lék dr. Hubert Meister verk
eftir Buxtehude, Bach og Moz-
art. Eftir Buxtehude lék Meister
tvö verk, Preludíur og fúgur í
E-Dúr og fís-moll. Þarna mátti
heyra margt af því sem margir
halda frumlegt hjá Bach, bæði í
laggerðum hljómum og notkun
hljóðfærisins. Eftir Bach lék
Meister Prelúdíu og fúgu í
G-Dúr og Tokkötu í C-Dúr.
Formúrvinnslan er margfalt
heilsteyptari hjá Bach en Buxte-
hude og má segja að ferð Bachs
til Lúbeck til að hlusta á og læra
af meistaranum Buxtehude hafi
ávaxtast vel í tónsköpun Bach.
Síðasta verkið á tónleikunum -
var Fantasía í f-moll eftir
Mozart. Á tíma Mozarts er
orgelið ekki í tízku, eins og vel
mætti orða það, og frumleg
tónsköpun utan túlkunarsviðs
þess að mestu, enda er orgel-
fantasían í f-moll ekki frumleg
og aðeins miðkaflinn í eiginleg-
um Mozart-stíl. Dr. Hubert
Meister er mikill „tekniker" og
getur sjálfsagt leikið betur en
hann gerði nú. Einhvern veginn
var ekki hægt að heyra á leik
hans að tónlistin væri honum
eitthvað annað en leikfang,
glingur án tengsla við skáldskap
eða tilfinningu. Á meðan þetta
er ritað, er í sjónvarpinu verið
að sýna fatatísku frá landbún-
aðarsýningunni við undirleik
tónlistar eftir Mussorsky. Þarna
er hugmyndaleysi og menning-
arflatneskjunni teflt fram á svo
dæmalaust ómúsikalskan hátt,
að ef jafna ætti til annarra
þátta í menningunni þyrfti að
grafa t.d. djúpt í bókmenntum
til að finna annan eins aum-
ingjaskap. Það eru aðeins hug-
þurrir aumingjar sem þurfa að
leita til annarra og auk þess
ekkert frumlegt við skrumskæl-
ingu. Hún er sprottin af þörf til
að draga góða hluti niður í svað
eigin vesaldóms. Þetta er ef til
vill óskylt því efni, sem þessari
gagnrýni er ætlað að fjalla um,
en á þó að nokkru samstöðu með
síðasta atriði tónleikanna. Dr.
Hubert Meister lauk þeim með
Tónllst
eftir .1 ()N
ASGEIRSSON
því að leika af fingrum fram
tilbrigði yfir sálmalagið Lofið
vorn Drottin. „Improvisation"
er gamall leikur, sem nú á síðari
árum hefur notið vinsælda, en
er því miður að mestu blekking.
Að improvisera yfir sjálfgefið
lag bendir til að leikurinn sé
undirbúinn og jafnvel að miklu
leyti um að ræða endurflutning
þess, sem hefur verið æft eða
beinlínis samið. Að improvisera
yfir óþekkt lag, án þess að hafa
haft tíma til að athuga hljóma
við það, er næst því sem hægt
er að nefna „improvisation".
Yfir improvisation dr. Hubert
Meister var sams konar blær
kæruleysis og yfir flutningi
tónleikanna í heild og í anda
þess tilfinningaleysis, sem notar
þunglamalega hugfatlaða
trommuskessuna til að berja
fram viðbrögð hjá fólki, sem
skynjar ekkert annað í tónlist
en hreyfihvetjandi afl.
Þannig haldast í hendur þekk-
ing án tilfinningar og þekking-
arleysið, magnað upp með of-
ræktaðri sértækri tilfinninga-
semi.
Iil Loo
íleíkhús
London er sannarlega lífleg borg.
Leikhússtarfsemi í miklum blóma,
nýjustu kvikmyndimar í hverju bíói,
konsertar færustu listamanna og
hvaö eina. Þaö leiöist engum í London.
London — ein fjölmargra
staða í áætlunarflugi okkar.
flucfélag LOFTLEIDIR
/SLAJVÐS