Morgunblaðið - 09.12.1978, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. DESEMBER 1978
12
Eftir 57 metra ferö hrópar Hjólus: „Hættu aö draga maöur, 6g fæ nýmakaat meö pessu áframhaldi“. (Teikn. gr. höf.)
Björn Emilsson skrifar
HJOLIÐ
tákn eilífðarinnar
Telja verður hjólið merkustu uppfinningu mannsins. Ópekktur Súmeri úr hinum frjósama dal milli fljótanna
Eufrat og Tígris fann pað upp. Bændur fornaldar fluttu uppskeru sína á kerrum til borga og stuðluðu pannig
að vexti peirra. Það var ekki fyrr en um 1900 aö bifreiðin fór að ógna veldi gömlu hestvagnanna. Með
bifreiðinni var uppfinningin hjólið nýtt A enn fullkomnari hátt en áður.
Árið er 3500 f. Kr. Hjólus og
Pílárus hvíla lúin bein á steini.
Hjólus hefur alla tíð veriö álitinn
latur, en að sama skapi hug-
myndaríkur. Hugmyndaauögi er
Pílárusi ekki í blóð borin, en hann
er hðrkuduglegur og ósérhlífinn.
Þeir félagarnir deila. „Við ættum
að reyna að finna auöveldari leið til
að flytja korniö milli staöa. Þessi
bölvaöur sleöadráttur er alveg að
gera út af við mig.“ Hjólus hefur
varla sleppt orðinu þegar stæröar
steinn kemur skoppandi eins og
goifkúla niöur fjallshlíöina. „Aha,
ég hef það, ég hef það. Við búum
okkur til svona rúllandi kringlu og
setjum undir sleöann okkar". Þeir
félagarnir færa sig neöar í urðina
og viröa fyrir sér ferkantaðan
steininn, sem numiö hefur staöar.
Dagurinn líður. Hjólus hefur
setið meö sveittan skallann allan
daginn og höggviö tvö ferköntuð
hjól. Eins og sönnum uppfinninga-
mönnum sæmir fara þeir á afvikinn
stað og reyna hjólið. Hjólus beitir
Pílárusi fyrir sleðann og fyrsta
ökuferöin er hafin. Eftir 57 metra
ferð hrópar Hjólus: „Hættu að
draga maður, ég fæ nýrnakast
með þessu áframhaldi.” Hann
hoppar hikstandi niður af vagnin-
um. Uppfinningamennirnir virða
fyrir sér ferköntuð hjól vagnsins.
„Þetta gengur ekki“, segir Pílárus.
„Þú veröur hræfuglamatur meö
þessu áframhaldi." Allt í einu
bregður fyrir uppfinningaglampa í
augum Pílárusar hugmynda-
snauöa. Hann lítur sigri hrósandi á
Hjólus og segir: „Við fækkum
hoppunum um eitt meö því aö hafa
hjólin þríhyrnd“. Þar með var
fyrsta endurbót merkustu uppfinn-
ingar mannsins orðin að veruleika.
Eða hvað?
Það er hald manna að Súmerar
hafi fyrstir manna uppgötvað
eiginleika hjólsins fyrir um það bil
5000 árum. Löngu fyrir þann tíma
notaöi maðurinn sleða til að flytja
byrðar sínar. Sleöar voru notaöir
af Forn-Egyptum við byggingu
píramídanna. Geysimikinn togkraft
hefur þurft til aö draga sleöa
þeirra, enda var mörg hundruöum
manna beitt fyrir þá. Aöalkostur
hjólsins er hiö litla núningsviðnám
þess. Þegar það veltur áfram,
þjappar þaö ójöfnum undir sig og
flýtur þannig yfir jaröveg, sem
sleöar fornaldarinnar geröu ekki. í
stuttu máli, þarf mjög lítinn
togkraft til að koma hjóli yfir
ójöfnur.
Eftir sleöadrátt í þúsundir ára
fannst aö lokum betri leið. Elzta
heimild sem nú þekkist um farar-
tæki á hjólum er mynd frá um 3500
f. Kr. og fannst hún í fornleifum
Súmera. Á henni má greina tvö
hjól, sem hafa sennilega verið um
hálfur metri í þvermál. Þau hafa
verið gerð úr viðarboröum, sem
haldiö var saman af krosstré.
Telja verður hjólið eina merk-
ustu uppfinningu mannsins. Súm-
erarnir fornu lögöu meir af mörk-
um til heimsmenningarinnar meö
uppgötvun þess en þá grunaði.
Meö tilkomu hjólsins geröust þeir
brautryöjendur á sviöi samgöngu-
mála. Hjólið er orðið svo ríkur
þáttur í lífi okkar flestra, aö viö
erum hætt að meta það sem
skyldi. Ef hægt væri aö afmá þaö
af jarökringlunni í einni svipan, iiöi
heimurinn hreinlega undir lok. Ef
hjólið væri ekki til, væri bifreiðin
það ekki heldur. Við erum varla
komin í heiminn þegar við erum
sett í vöggur á hjólum. Ferðin helm
frá fæöingardeildinni er venjulega
farin á fjórum hjólum. Hjólið,
hringferillinn, tákn eilíföarinnar,
umlykur allar okkar gjörðir, meöan
við lifum. Að lokum er okkur ekið í
líkbíl í gröfina. Eöa eins og segir í
hinni helgu bók: „Silfurþráöurinn
slitnar og gullskálin brotnar og
skjólan mölvast viö lindina og
hjóliA brotnar við brunninn."
(Pred. 12.6). Hér er hjólið undir-
staöa lífsins. Hjólið er nefnt á sex
stööum í biblíunni. Þar er þaö
notaö á ýmsa vegu, allt frá því aö
vera lífgjafi í að vera aftökutæki.
Salómon konungur segir í orðs-
kviðum: „Vitur konungur skilur úr
hina óguölegu og lætur síöan
hjóiið yfir þá ganga.“ (Orðskv.
20.26.).
Um gjörvalla heimsbyggðina
snúast hjól daginn út og daginn
inn, berandi fólk jafnt sem vörur.
Tæknivæðing nútímans er bein
afleiðing af uppfinningu Súmer-
anna. Hagsæld landa má marka af
fjölda hjólanna, sem þar snúast.
Það er ótrúlegt en satt, að nú á
tuttugustu öldinni eru enn í notkun
hjól, ekki ósvipuð upprunalegu
hjólum Súmeranna. Fyrir aöeins
15 árum eyddi undirritaöur æsku-
sumrum sínum á bæ einum í
Hrunamannahreppi. Þar voru þrír
mjólkurbrúsar, Gráni gamli og
lúinn hestvagn óaöskiljanlegir.
Hestvagnar eru enn notaðir til
sveita. Vélknúin farartæki sáust
ekki á íslandi fyrr en sumariö 1904,
þegar Thomsensbíllinn margfrægi
kom til landsins, keyptur aö
tilhlutan Alþingis. Ekki voru allir
alþingismenn sammála um ágæti
hans. Einn þeirra sagði, að yrðu
kaup bílsins samþykkt, mundu
verða „fleiri jarðarfarir en nokkru
sinni áður, svo það yrði mesta
nauðsyn að fjölga prestum til að
jaröa alla þessa menn, þó ekki
væri til annars en aö gefa dánar-
vottorö".
o //n\

Hjól Hjólusar til hægri. Endur-
bætt af Pílárusi til vinstri. Les-
andi góóur, fækkar hoppunum?
Það hjól, sem við flest þekkjum,
er bíldekkið. Gúmmíbaröi með
slöngu. Upprunalegu hjólin voru
eins og áöur segir gerð úr tré. Þau
þóttu aö sjálfsögöu þung og
klunnaleg, svo aö brugöiö var á
þaö ráö aö létta þau. í staö
heilsteypta hjólsins voru hafðir
pílárar, sem gengu út frá öxlinum
að yzta kanti. Breyting hjólsins
hefur orðiö lítil frá upphafi, sem
sýnir bezt, hve Súmerinn, vinur
okkar, hltti naglann á höfuöiö.
í dag eru dekkjategundir ótelj-
andi. Hægt er aö fá radialdekk,
crossply-dekk, snjódekk, spyrnu-
dekk og nagladekk, svo eitthvaö
sé nefnt. Aö einu leyti eru þessi
dekk ekki eins hentug og hjól
fornaldarinnar. Það getur nefni-
lega sprungið á þeim.
Páll bóndi Jónsson í Eyjafirði
þurfti einu sinni sem oftar aö
skreppa yfir Vaölaheiöi. Páll er
einn af þessum akkúrat-mönnum
og yfirfór Landroverinn af kost-
gæfni áður en haldiö var á
brattann. Varadekkiö var á sínum
stað. Þegar á háheiðina var komiö,
kvað við smellur. Bíllinn settist á
afturendann og var greinilega ekki
í akstursstuöi. Páll hentist út. Það
fór ekki á milli mála, það var
sprungið á bílnum. Meö hjálp
bónda og tjakksins reisti Land-
roverinn óæöri enda sinn til
himins. Bóndi hugsaöi nú gott til
vardekksins, tók þaö úr bílnum og
reisti upp á rönd.
Þegar hann sneri sér aö
sprungna dekkinu, varö hann var
við hreyfingu aftan við bílinn. Var
þá ekki varadekkiö lagt þar af staö
í langferö. Páll tók til fótanna en
var of seinn. Dekkiö hentist út fyrir
vegkantinn og stöövaðist ekki fyrr
en um 4 km neöar, úti í sjó. Þar fór
fyrirhyggjan fyrir lítið.