Morgunblaðið - 18.05.1980, Síða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MAÍ1980
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guömundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskriftargjald 4.800.00 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 240
kr. eintakiö.
Mörg
hættumerki
*
Iræðu Jóhannesar Nordals seðlabankastjóra á aðalfundi bankans
koma fram ýmis hættumerki, sem ástæða er til að íhuga. Þróun
efnahagsmála í heiminum hefur tekið nýja og óheillavænlegri
stefnu, sem einkennist af vaxandi misvægi í greiðslujöfnuði,
áframhaldandi verðbólgu samfara hættu á efnahagslegum sam-
drætti, einkum í Bandaríkjunum og Bretlandi, mikilvægustu
markaðslöndum okkar. Síðan á styrjaldarárunum hefur ekki mælst
meiri verðbólga hér á landi en á síðara helmingi ársins 1979.
Viðskiptajöfnuðurinn var hagstæður um 1,4% af þjóðarframleiðslu
1978 en varð óhagstæður um 0,9% 1979, Ýmislegt bendir til þess, að
greiðslubyrði vegna erlendra lána muni þyngjast verulega á þessu
og næstu árum, ef svo fer fram sem horfir. Aform um takmörkun
útlána bankakerfisins á síðasta ári urðu að engu. Þótt þá væri stefnt
að því, að aukning peningamagns í umferð yrði 25% á árinu jókst
það um 56% og fór þannig langt fram úr áætlun.
Greinilegt er, að ríkisstjórn Ólafs Jóhannessonar missti alveg
tökin á baráttunni við verðbólguna á síðasta ári þrátt fyrir setningu
svonefndra Ólafslaga, sem öllu áttu að bjarga. Eftir ráðstafanir
ríkisstjórnarinnar um haustið 1978 komst verðbólgan í bili niður
fyrir 40% en á árinu 1979 stefndi allt í óefni og verðlag fór að hækka
á ný, svo að árshækkun verðbólgunnar var um síðustu áramót
komin upp í 60%. í ræðu sinni sagði Jóhannes Nordal: „Þótt segja
megi, að sá varnarsigur hafi unnist í efnahagsmálum undanfarin
þrjú ár, að náðst hafi viðunandi jöfnuður í viðskiptunum við útlönd
og haldið hafi verið uppi blómlegri atvinnustarfsemi í mörgum
greinum þrátt fyrir verðbólguvandann, er ekki þar með sagt, að
íslenskt hagkerfi eða þjóðfélag þoli slík átök til lengdar ... Baráttan
um tekjuskiptinguna hlýtur því að harðna, ákvarðanir um
fjárráðstafanir eru teknar á grundvelli óeðlilegrar óvissu um
framtíðina og mikilvæg langtíma verkefni sitja á hakanum vegna
átakanna við verðbólguvandamál líðandi stundar."
Með þessi varnaðarorð í huga er á fáu meiri þörf en styrkri
ríkisstjórn, sem tekur á efnahagsmálunum með skynsamlegri festu.
Því miður er fátt, sem bendir til þess, að þannig sé málum nú farið.
Allir kjarasamningar eru lausir og ríkisstjórnin hefur með
sífelldum skattahækkunum gengið þvert á þá stefnu, sem aðilar
vinnumarkaðarins telja skynsamlegasta til lausnar á kjaravandan-
um. Jóhannes Nordal gat þess í ræðu sinni, hvernig ríkisstjórnin
hefði tafið fyrir framgangi þeirrar lögfestu stefnu, að koma á
jákvæðri ávöxtun innlends fjármagns og útlána og tryggja þannig
bæði aukna fjármagnsmyndun í landinu og réttlæti til handa þeim,
sem með sparnaði leggja þjóðfélaginu til fé til rekstrar og
fjárfestingar. í samræmi við þessa stefnu áttu vextir að hækka 1.
mars s.I. en að beiðni ríkisstjórnarinnar var fallið frá þeirri
hækkun. Næsta lögbundna áfangahækkunin á að koma til
framkvæmda 1. júní n.k. Af því tilefni sagði seðlabankastjórinn í
ræðu sinni: „Vill bankastjórn Seðlabankans leggja ríka áherslu á þá
siðferðilegu og lagalegu skyldu að standa við framkvæmd
lánskjarastefnunnar sem ákveðin var á síðastliðnu ári.“ Og taldi
hann brýnt, að ekki yrði hvikað frá settu marki og breyting
verðbótaþáttar vaxtanna verði í fyllsta samræmi við þau fyrirheit,
sem gefin hafa verið.
Alþýðubandalag og Framsóknarflokkur stóðu að þeirri lagasetn-
ingu á síðasta ári, sem markaði umrædda stefnu í vaxtamálum, og
það er til marks um hentistefnu þessara flokka og skeytingarleysi
um þau loforð, sem þeir hafa gefið, ef þeir ætla enn að tefja fyrir
framgangi hennar. Éða eru það fylgismenn Gunnars Thoroddsens
forsætisráðherra, sem nú beita sér fyrir því, að landslögum er ekki
framfylgt?
I.lok ræðu sinnar vék Jóhannes Nordal að því, að íslendingar
hefðu á tímum auðlindakreppu betri skilyrði til þess að mörgu leyti
en íi stair aðrar iðnvæddar þjóðir, að halda hlut sínum og tryggja
batnandi lífskjör. Vísaði hann þar bæði til fiskimiðanna og
ork imda vatnsafls og jarðhita. Og sagði síðan: „En á báðum
þessum sviðum er eftir að marka stefnu, sem tryggi hagstæðustu
nýtingu þessara verðmæta."
Hvergi sjást þess merki, að núverandi ríkisstjórn sé fær um að
móta stórhuga og skynsama stefnu á þessum mikilvægu sviðum.
Sjávarútvegsráðherrann lætur reka á reiðanum við mótun fiskveiði-
stefnunnar og iðnaðarráðherrann er altekinn af hugmyndum um
nýjar aðferðir til skattlagningar á orkulindir landsmanna um leið
og hann boðar hrerna afturhaldsstefnu að því er iðnþróun og
virkjanir varðar. Þannig má með sanni segja, að ræða Jóhannesar
Nordal beini huga manna að þeim mörgu hættumerkjum, sem nú
gera vart við sig í íslenskum þjóðmálum.
| Reykjavíkurbréf
Laugardagur 17. maí
Llfskjör og
atvinnuöryggi
I ágætri grein Sigurgeirs Jónss-
onar, bankastjóra, sem nýlega var
birt í Mbl., og fjallaði um „fram-
farir eða stöðnun í íslenzku efna-
hagslífi", er m.a. vikið að land-
flótta héðan á tímabilinu 1870—
1920. Segir Sigurgeir að sá land-
flótti hafi staðið allt frá því að
heilbrigðisástand fór að batna að
marki hérlendis, svo að verulega
dró úr manndauða, og þar til að
uppbygging í sjávarútvegi, veiðum
og vinnslu, sagði til sín í þjóðar-
tekjum og lífskjörum.
Greinarhöfundur víkur að þeim
landflótta, sem sagt hefur til sín á
síðari árum, er vitni um, „að
eitthvað mikið sé að í íslenzka
efnahagskerfinu". „Þessi tvö ein-
kenni, verðbólgan og nýr land-
flótti, ættu ekki að hafa farið
fram hjá neinum," sagði Sigur-
geir, og eru hættuboðar.
Birgir Isleifur Gunnarsson, al-
þingismaður, vék að þessu sama
fyrirbæri í umræðu á Alþingi um
lánsfjáráætlun. Hann sagði:
„Samkvæmt upplýsingum Hag-
stofunnar hafa flutzt brott af
landinu íbúar sem hér segir:
1976 2104
1977 2367
1978 2233
1979 2373
— eða samtals á 4 árum 9.077
einstaklingar."
Enginn vafi er á því að þessi
„landflótti" er að sínu leyti nokkur
mælikvarði á mismunandi
aðstæður hérlendis og í nágranna-
löndum að því er varðar fjöl-
breytni í atvinnutækifærum, af-
komuöryggi og lífskjör.
Þjóð, sem lokar augum fyrir
þeim hættuboða er í þessari
„þróun'* felst, getur ekki „gengið
til góðs götuna fram eftir veg“.
Lífbeltin tvö
Landkostir byggjast á tveimur
lífbeltum, sem framfærsla og kjör
þjóðarinnar hafa hvílt á um aldir.
Hið ýtra lífbelti, sem spannar
fiskimið okkar; og hið innra
lífbelti, sem nær til gróðurbeltis-
ins umhverfis hálendið. Nýt-
ingarþol þessara tveggja „höfuð-
stóla", fiskistofna og gróðurlendis,
er takmarkað. Halda þarf þann
veg á málum í þjóðarbúskapnum,
að arðsemi þeirra beggja verði í
hámarki, án þess að ganga á
höfuðstólinn. Jafnvel þó svo vel
takist til er einsýnt, að annað og
meira verður til að koma, ef
tryggja á atvinnuöryggi á nýbyrj-
uðum áratug (20.000 ný at-
vinnutækifæri), sambærileg
lífskjör og nágrannalöndum og
fyrirbyggja þar með áframhald-
andi landflótta, sem því miður
hefur sagt til sín hin síðari árin,
samanber tilgreindar tölur hér að
framan.
Framhjá þeirri staðreynd verð-
ur ekki komizt, hvort sem okkur
líkar betur eða verr, að eini færi
vegurinn til framtíðar atvinnu- og
afkomuöryggis og sambærilegra
þjóðartekna og lífskjara og ná-
grannar búa við er vegur orkunýt-
ingar (fallvatna og jarðvarma),
iðju og iðnaðar.
Orkan í fallvötnum og jarð-
varma er auðlind sem endurnýj-
ast. í henni felst sú aukning
verðmætasköpunar og sú ábót á
þjóðartekjur, sem á skortir í dag
til að bæta þjóðarafkomuna, og
allar starfsstéttir gera kröfu til.
Verðmætasköpun í þjóðarbúinu er
og forsenda þess að hægt sé að
fjármagna þá félagslegu þjónustu
á sviði trygginga, fræðslumála,
heilbrigðismála, samgöngumála
o.fl. félagsmálasviða, sem kröfur
standa til. Atvinnutækifæri fram-
tíðarinnar verða, ef vel tekst til,
ekki sízt innan þessa þjónustu-
geira þjóðfélagsins, sem fram-
leiðsluatvinnuvegir verða að gera
mögulegan.
Leidir í
atvinnumálum
Sigurgeir Jónsson segir í tilvitn-
aðri grein:
„Tvær meginhliðar eru hugsan-
legar. Annarsvegar er það sem
nefna mætti almenna iðnaðarleið
eða smáiðnaðarleið í íslenzku
samhengi. Hún væri fólgin í því að
hefja almenna iðnaðarframleiðslu
að mestu óháða auðlindum bæði
til útflutnings og fyrir innlendan
markað ...“ „Hin leiðin byggðist á
því að hagnýta aðra náttúruauð-
lind en fiskimiðin, þ.e.a.s. orku-
lindir landsins, með hliðstæðum
hætti og fiskistofnarnir hafa verið
hagnýttir og byggja á þeim grunni
öflugan útflutningsiðnað."
Síðar segir greinarhöfundur:
„Ég ætla að taka það fram strax
að ég tel algerlega óraunhæft við
núverandi aðstæður að ætla sér að
fara smáiðnaðarleiðina, ef auka á
samkeppnisfæra vöruframleiðslu
eins mikið og þörf er á. Hún
myndi hreinlega ekki leysa þann
vanda að koma í veg fyrir stöðnun.
Samt sem áður er vafalaust hægt
að ná talsverðum árangri á vissum
sviðum, t.d. með framleiðslu í
takmörkuðum mæli á sérstökum
neyzluvörum í háum gæðaflokki.
Dæmi um þetta er hluti af ullar-
iðnaðinum, þar sem óhætt er að
segja að undraverður árangur hafi
náðst."
Ástæðan til þess að höfundur
telur smáiðnaðarleiðina ekki
nægja, eina sér, er tvíþætt: Sam-
keppnin frá þróunarlöndunum,
þar sem vinnulaun eru brot af því
sem hér er, og samkeppnin við
háþróuð iðnaðarlönd á þeim svið-
um, sem þau standa bezt að vígi.
Síðan rökstyður hann að „stór-
iðjuleiðin sé miklu vænlegri til
árangurs við núverandi aðstæður,
og ekki verði annað séð en að öll
nauðsynleg viðskiptaleg og tækni-
leg skilyrði hafi skapazt til þess að
hægt sé að hefja nýtingu orku-
linda landsins til iðnaðar í stórum
stíl.“ (Sjá greinar Sigurgeirs
Jónssonar í Mbl. 9. og 13. maí sl.).
Davíð Scheving Thorsteinsson,
form. Félags ísl. iðnrekenda, held-
ur því hinsvegar fram, „að fara
verði báðar leiðirnar, bæði leið
smá- og stóriðnaðar, hlið við hlið,
hér sem annarsstaðar". — Nefnir
Davíð Noreg sem dæmi um land
sem farið hafi bil beggja og
smáiðnaður og stóriðnaður dafni
hlið við hlið.
Sjálfsagt eru skiptar skoðanir í
þessu efni hjá þjóðfélagsþegnun-
um; einnig um eignarform eða
eingaraðild á hugsanlegum stór-
iðnaðarfyrirtækjum. Um hitt
verður trauðla deilt með rökum,
að þriðja auðlindin, orkan, verður
að koma inn í efnahagsdæmi
þjóðarinnar í mjög ríkum mæli, ef
þjóðin á að tryggja sér sambæri-
lega lífskjarastöðu á þessum ára-
tug og nágrannar hennar beggja
megin Atlantsála búa við.
Tvær hliðar
á sama
fyrirbærinu
Ef grannt er gáð er rekstrarör-
yggi atvinnuvega og atvinnuör-
yggi almennings tvær hliðar á
sama fyrirbærinu. Búa þarf at-
vinnuvegum þau rekstrarskilyrði
að fyrirtækin geti vaxið, ef mark-
aðsaðstæður leyfa, tæknivætt sig
til að auka á framleiðni og stand-
ast samkeppni, og helzt risið undir
þeim lífskjörum starfsfólks, sem
bjóðast í nágrannalöndum. Til
þess að svo megi verða þurfa
fyrirtækin að búa að eðlilegri
eiginfjármyndun, á sama hátt og
gengur og gerist í samkeppnis-
þjóðfélögum. En því er ekki að
heilsa, bví miður.
Eiginfjármyndun, þ.e. gróði eða
hagnaður, hefur ekki verið „gælu-
orð“ á íslandi. Sífellt hefur verið
þrengt að atvinnurekstri, einkum
með hvers konar skattheimtu
ríkisvalds, sem staðið hefur eðli-
legri atvinnuþróun og uppbygg-
ingu fyrirtækja fyrir þrifum.
Engu er líkara en skattastefnan
feli í sér að atvinnureksturinn
skuli rétt aðeins skrimta, þegar
bezt lætur; sé sífellt á horriminni
og háður ríkisforsjánni. Þetta
hefur veikt rekstrarstöðu og sam-
keppnisstöðu framleiðslufyrir-
tækja, og sagt til sín í fábreyttari
valkostum á sviði atvinnutæki-
færa og minna svigrúmi í kjara-
málum almennt.
Við aðstæður, eins og nú eru í
þjóðarbuskapnum, þ.e. versnandi
viðskiptakjör út á við og stöðnun í
þjóðartekjum, hefði ríkisvaldið átt
að draga saman segl, hægja á
skattheimtu, svo ekki yrði gengið
um of á rekstrarstöðu atvinnuvega
eða kjarastöðu almennings. Öfugt
var brugðizt við. Skattheimtan
hert meir en nokkru sinni. Hækk-
un vörugjalds og söluskatts, sem
ríkisstjórn Ólafs Jóhannessonar
beitti sér fyrir á liðnu ári, var
framlengd, og söluskattur hækk-
aður enn um Wi.%. Tekjuskattur
hækkaður, útsvör hækkuð, og
hlutur ríkissjóðs í benzínverði er
56% svo dæmi séu nefnd. Þetta
bitnar að sjálfsögðu bæði á fólki
og fyrirtækjum. Því stærri hlut
sem ríkisvaldið tekur til sín af
þjóðartekjunum, því minna verður
eftir til skipta milli ráðstöfunar-
tekna fólks og rekstrarfjár fyrir-
tækja.
Þjódfélags-
gerðir
Þegar menn velta fyrir sér
hvers konar þjóðfélagsgerð sé
líklegust til að búa einstaklingn-
um afkomuöryggi og frelsi; eða
þann ramma, sem næst kemst því
að tryggja hamingju þeirra, er
eðlilegt að byggja á tiltækri
reynslu, sem jafnan er ólygnust.
Reynslan af sóíalisma er komin til
ára sinna í Sovétríkjunum og
fjölmörg ríki A-Evrópu, Asíu og
Afríku hafa fetað þessa reynslu-
slóð. Eftirtektarvert er að niður-
staðan er hvarvetna sú sama,
þrátt fyrir allt tal um mismun-
andi sósíalisma, bæði að því er
varðar efnislega afkomu fólks og
andlegt frelsi. Samanburður á
þjóðfélagsgerð sósíalismans og
hinna borgaralegu lýðræðisþjóð-
félaga Vesturlanda leiðir eftirfar-
andi ótvírætt í ljós:
• — Verðmætasköpun og þjóðar-
tekjur í samkeppnisþjóðfélögum
vestrænna ríkja eru margfalt
meiri — og almenn lífskjör að
sama skapi betri — en í hagkerfi
sósíalismans.
• — Einstaklingsfrelsi til skoð-
ana, tjáningar, listsköpunar, at-
vinnustarfsemi, ferðalaga o.s.frv.
er mun víðfeðmara í borgara-
legum lýðræðisríkjum en alræð-
isríkjum sósíalismans.
• — Hið borgaralega þjóðskipu-
lag felur í sér hæfileika til að
þróazt frá annmörkum sínum,
sem vissulega eru ýmsir, til meiri
fullkomnunar, á friðsaman hátt,
fyrir meirihlutaáhrif í frjálsum
félagasamtökum og leynilegum
kosningum til þjóðþinga og sveit-
arstjórna. Einnig á þessu sviði eru
yfirburðirnir augljósir í saman-