Morgunblaðið - 18.05.1980, Blaðsíða 42

4 2 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MAÍ1980
Allt fólk er eins. Bara siövenjur
þess eru mismunandi, sagði Kon-
fúsíus gamli í Kína endur fyrir
löngu. Og þvílík speki hefur dugaö
honum til frægðar um víöa veröld
í 2500 ár.
Undir einum af 32 gagnmerkum
fyrirlestrum um listir á Kjarvals-
stööum eina helgina í febrúar,
rifjuöust upp þessi spekiorð og
ýttu úr vör gárum í heilabúinu.
Aödragandinn var í þremur þróun-
arskeiðum, sem rúnnu saman á
hálfum sólarhring.
Á laugardagskvöldi fögnuðum
við, nokkrir vinir víetnömsku
flóttakonunnar Hönnu, með henni
áramótunum. Árið 4678 var að
hefjast samkvæmt kínverska
tímatalinu. Ár apans að ganga í
garð, en að kveðja ár geitarinnar,
sem einmitt haföi fallið saman viö
fyrsta stjórnarskeið nýs borgar-
stjórnarmeirihluta í Reykjavík með
geitarækt á stefnuskrá sinni.
Hanna var nú að fagna komu
apaársins með áramótaveislu og
bar á borö hvern réttinn af öðrum.
Hvert fat var augnayndi. Matnum
var raöað fagurlega og vandað val
á litum í skreytinpunni. Ekki bara
skellt á fatiö. I glugganum á
þessum fátæklegu híþýlum mátti
sjá jurtir í þottum, eingöngu rækt-
aðar til að prýða matinn, sem á
borð er borinn. Gera hann fallegri
á að líta og lystilegri. Það rifjaði
upp frá ferðalögum í Thailandi og
löndunum þar í kring hve mikil
áhersla er lögö á aö allt gleðji
augað. Það skiptir máli á þeim
slóðum í smáu og stóru. Allt er
fallegt, föt, matur, blómlegt um-
hverfi — og manni líður vel.
Þessi sýn skerþtist á sunnu-
dagsmorgun þegar litið var í Mbl.
yfir grein Áslaugar Ragnars
blaðamanns úr heimsókn í Bag-
dad í írak, þar sem hún segir: „Á
heimilum, sem ég kom á, voru
hvergi myndir á veggjum, að
frátöldum fjölskyldumyndum og
stóru myndinni af „stóra bróður"
Saddam Hussein. Þessi áberandi
skotur á þeirri skreytingaþörf, sem
Vesturlandabúar eru að líkindum
haldnir öðrum þjóöum fremur,
sést glögglega hvert sem litið er.
Höfuðborg íraks Bagdad er ein-
litgrábrún. Heilu íbúðarhverfin eru
í þessum lit — eöa öllu heldur
litleysi. Að innan eru hús a.m.k.
þau, sem ég kom í, máluö í
þessum sama lit — þó kom ég inn
t' stofu sem var með daufum
íshúsbláum lit. Það er eins og
kappkostaö sé að enginn hlutur
skeri sig úr og sá hinn sami
tæplega álitinn meö öllum mjalla.
Þetta snauöa umhverfi orkar ein-
kennilega Illa á mann og verður
stöðugt meira þrúgandi sem
lengra líður.“
Fegurðartilfinning í daglegu lífi
SA-Asíufólksins, sem alið er upþ í
blómlegu, litríku landi, og skraut-
leysi Arabanna úr tilbreytingar-
lausri eyöimörkinni, hefur vafa-
laust verið farið að mynda and-
stæður í huganum, þegar Ernir
Snorrason, sálfræðingur, skerpti
og beindi hugleiðingunum á nýja
braut í erindi sínu þennan sama
morgun á ráöstefnu Lífs og lands
um manninn og listina.
Hann sagði: „í þjóðfélagi, þar
sem list og daglegt líf verða heild,
veröur hugmyndin um list í vest-
rænum skilningi merkingarlaus.
Ég held að menn veröi að hafa
þetta í huga þegar rætt er mjög
fjálglega um listir. Spurningin er
hvort menn vilja viðhalda því firrta
ástandi, sem viö lifum nú við, þar
sem listir eru aðgreindar frá dag-
legu lífi; fegurð og formskyn eru
alls staðar stikkfrí í daglegri önn
íslendingsins kl. 9—5 virka daga,
en til sýnis á laugardögum og
sunnudögum í Kjarvalsstööum og
Norræna húsinu.
Séu þær forsendur athugaðar,
sem ýmsir hópar listamanna og
menningarfrömuða á okkar dög-
um byggja á, þegar þeir ræða
nauðsyn frekari útbreiðslu lista —
og aukinna fjárframlaga til menn-
ingarmála — þá virðist eins og
verið sé beinlínis að viöhalda
ofangreindri firringu, þ.e. aðskiln-
aöi lista og daglegs lífs. Þessir
einstaklingar hugsa eins og
Loðvík 14. þ.e. listin það er ég.
Staðreyndin er sú að listir og
menningarmál eru einangruö við
tiltölulega fámennan hóp áhuga-
manna og nær sáralítið út fyrir
þennan hóþ. Það er rétt hins
vegar að þessi hópur hefur eitt-
hvaö stækkað. Þetta hefur oft
verið hrakið með því að benda á
hversu margir íslendingar fara í
leikhús og á málverkasýningar. En
í þessu tilviki er ekki athugað
hvers eðlis þessi þátttaka er né
hversu mikið eöa stórt hlutverk
listsköþun hefur í daglegu lífi á
íslandi. Hér er gengið út frá því að
í list og listtúlkun séu tveir aðilar
ólíkrar náttúru, listamaöurinn og
listunnandfnn".
Sem gáruhöfundur sat þessa
morgunstund á listaþingi á Kjar-
valsstöðum, tóku gráu heilasell-
urnar aö blanda öllu saman sem
borist hafði til þeirra frá því
kvöldið áður. Og spekilegar hug-
leiðingar um listir tengdust saman
við lystuga réttina á fötunum
hennar Hönnu meö listrænt fram
bornum réttunum. Og í staö þess
að velta því fyrir mér á hátíölegri
listaráöstefnu hvernig viö værum
stödd í listum á Kjarvalsstöðum,
Þjóðleikhúsinu eöa Sinfóniuhljóm-
leikum, reikaöi hugurinn snöggv-
ast að hinni daglegu list á fiskiföt-
unum á heimilunum. Hvar ætli
íslendingar séu staddir í hvers-
dagslistinni? Á seinni árum erum
við í æ ríkari mæli farin að stunda
viö hliö keppnisíþróttanna svokall-
aöar almenningsíþróttir, svo sem
skíðaferöir og sund, sem allir taka
þátt í. En hvað meö almennings-
listina, auk faglistarinnar? Má
Sþyrja eins og sjómaöurinn í
erlendu hafnarborginni: Eru þetta
einkaslagsmál, eöa mega allir taka
þátt í þeim?
Ernir Snorrason telur nokkur
heimaalin Ijón á vegi þess að allir
blandi sér í slaginn. Hann sagöi:
„Sérkennileg mótsögn kemur
nefnilega fram í þeirri kröfu vest-
urlandabúans til listamannsins, aö
hann sé frumlegur. Án hugmyndar
um frumleika er allt tal um listir í
vestrænum skilningi merkingar-
laust. Við gerum annars vegar
kröfur til listamanna aö þeir séu
frumlegir, hins vegar reynum við
að koma á almennri þátttöku í
listsköþun. Viö tölum um nauðsyn
þess aö einstaklingurinn svali
svokallaðri sköpunarþrá sinni,
hins vegar takmörkum við hugtak-
ið sköþun við það sem er frum-
legt, þ.e. það sem aöeins fáum er
eiginlegt. Vestræn skilgreining á
frumleika er tölfræðilegs eðlis
(afstæð og hreyfanleg), þannig að
sá einn er frumlegur sem skapar
eitthvað frábrugöið frá fjöldanum,
þ.e. sá, sem er eins langt frá
meöaltalinu og unnt er. Það er því
alls ekki út í hött að halda því fram
að þær hugmyndir um listir sem
vesturlandabúar buröast með á
tuttugustu öld útiloki beinlínis al-
menna þátttöku, hreinlega af
skilgreiningarástæöu. Þetta væru
marklausar vangaveltur, ef menn
álitu að þetta gæti ekki verið á
annan veg. En sagan sýnir svo
ekki veröur um villst að þessu
hefur ekki verið alla tíð svo farið.
Þeir sem rituðu íslendingasögur
höföu kannski aðrar hugmyndir í
þessum efnum en við (sbr. aö
höfunda er þar ekki alltaf getið)".
Hvaða skoðun sem menn hafa á
list og listskreytingu, þá hlýtur
a.m.k. að vera óhætt að mæla
meö almenningslist á matarfatinu.
Hún hefur alla kosti. Skaparinn
úthellir ómældri sköpunarþrá sinni
og sköpunargleði, áhorfandinn
nýtur listaverksins og fær jafnvel
aukalega vatn í munninn — og
svo er það etiö. Hverfur ofan í
viöstadda og angrar engan fram-
ar, hvaö þá þaö geti valdiö deilym
um verðuga eöa óverðuga til
listamannalauna. Þetta rifjar upp
vísu danska grínistans Piets
Heins, sem hann flokkar sem
áminningarkvæði. Sakir hæfileika-
skorts í Ijóðlistinni leyfi ég mér að
birta það á dönsku, í þeirri trú að
norræn samvinna og dönsku-
kennsla í skylduskólum frá
bernsku dugi landsmönnum til að
komast að merkingunni:
En vej Kennum livet blir liflÍK at vandre
den daK man forstár i sin inderste sjæl:
Det er ikke nok. at man æriter de andre
man skal ogsá huske at Kleede sig selv
Og úr því Ijóð Piet Heins kom
upþ í hugann, fylgir annaö á eftir.
Af hverju ætli þaö sæki svo á
hugann um þessar mundir? Það er
svo, í lauslegri frásögn á íslenzku:
Náttúran er
vor faftir og móftir.
sem góftar ifjafir
líaf oss.
Og ríkift er
vor stóri bróðir
sem tekur þær allar
frá oss.
P.s. Hæfileikarnir hafa greini-
lega ekkert eflst frá fyrri vísunni.
En til að koma líka til móts við þá,
sem e.t.v. kjósa fremur Ijóöaklúð-
ur en dönskuslettur, er í síðara
tilfellinu beitt íslenzku. Þá geta
allir hneykslast, hver eftir sínum
smekk, og ekkert hressir á við
gott hneykslisefni.
Dagrún Kristjánsdóttir:
„Eins og vér sáum, svo munum
vér upp skera." Þennan sannleik
þarf ekki að útskýra nánar fyrir
þeim sem yrkja jörðina og hafa
reynt þá ófrávíkjanlegu reglu að
sé ^áð grasfræi, kemur upp gras,
sé sáð höfrum, koma hafrar upp
úr jarðveginum og sé sáð kartöflu-
útsæði eða rófnafræi, þá verður
uppskeran kartöflur eða rófur.
Þetta virðist í fljótu bragði vera
speki einfeldningsins og liggja
öllum í augum uppi. Það myndi
víst engum detta í hug að sá
illgresi í jarðarskikann sinn og
ætlast svo til, eða búast við því að
upp af illgresisfræinu sprytti
fönguleg nytjajurt, allt annars
eðlis en til var sáð? Þessi dæmi
sanna svo að ekki verður um villst,
að uppskeran eða ávöxturinn fer
eftir því, hverju var sáð. Þetta
lögmál er „áþreifanlegt" í fyrr-
nefndum dæmum og í hæsta máta
jarðbundið og þar af leiðandi ekki
torskilið og engum dettur í hug að
rengja það.
En hve margir beita sömu
rökum þegar orð og hugsanir eiga
í hlut? Það munu áreiðanlega vera
langt um fleiri, sem álíta að þar
gildi allt önnur lögmál — senni-
lega nær að segja, að fáum detti í
hug að þar gildi nein lögmál —
a.m.k. ekki í sambandi við hugsun-
ina. En hér eru ekki allir á sama
máli. Þó virðist oftar, vera svo, að
fólk almennt „umgangist" talað
orð svo frjálslega, að það er eins
og því detti aldrei í hug að
afleiðingarnar (= uppskeran),
hljóti að verða í samræmi við það
sem til er sáð (= þau orð sem látin
eru falla öðrum til tjóns), — og að
allt (bæði illt og gott), sem hver og
einn lætur frá sér fara, — í orði,
gjörðum eða hugsun, endurkastist
til upphafsins — þess sem lét það
frá sér. En það sem villir um fyrir
fólki er það, að það kemur ef til
vill til baka í annarri mynd og ef
til vill svo löngu seinna að það
getur ekki tengt saman orsök og
afleiðingu — telur ólánið, sem
hittir það, annaðhvort vera
„óheppni", eða að Drottinn sé að
refsa því, alsaklausu, ellegar þá
hitt, — brosi hamingjan við í
hverju spori um tíma, þá sé það
vegna eigin stundarverðleika, —
sem vissulega gæti hugsast, hitt er
ekki ólíklegri möguleiki um að
„endurkast" fyrri góðverka, sé að
ræða. Uppskeran — ávöxturinn,
hlýtur að vera í samræmi við það
sem sáð er og þá skiptir engu
hvort sáðkornið og akurinn er af
efninu eða andanum. Hvort heldur
er, — getur uppskeran (afleiðing-
in), komið í ljós í ýmsum myndum
— fyrr eða seinna, fer eftir því,
hvenær skilyrðin eru fyrir hendi,
sem talin eru henta bezt til að
greiða út „launin".
Maðurinn er það sem hann
hugsar, en ekki það sem hann
segir eða gerir, sé það í ósamræmi
við það sem inni fyrir býr. Það
verður þess vegna, enginn betri
með því einu að mæla fagurt, (en
hyggja flátt) — eða með því að
vinna sýnileg góðverk, en eiga
enga löngun til þess í hjarta sínu.
Þau orð og þau góðverk sem látin
eru af hendi án þess að hugur og
hjarta fylgi með, eru lítils virði
fyrir þann einstakling sem af
hendi lætur.
Að vanda hugarfar sitt, er
nauðsynlegra en flestir hyggja og
hefur afgerandi áhrif á velferð
einstaklingsins. Kristur sjálfur
lagði ríka áherzlu einmitt á þetta
atriði og var óvenju harðorður, er
hann ávítar fræðimennina og
Faríseana og nefnir þá óhikað
hræsnara vegna þess að þeir leggi
meiri áherzlu á að hreinsa bikar-
inn og diskinn að utan — það sem
blasir við öðrum — en hyggi
minna að því hvernig þessir hlutir
líti út að innan. Ennfremur líkir
hann þeim við kalkaðar grafir,
sem líti fagurlega út að utan, en
séu „hið innra fullar af dauðra
manna beinum og hverskonar
óhreinindum." Það er vart hægt
að tala skýrar og ætti að vera
hverjum manni auðvelt að skilja
að með þessum orðum er Kristur
að fordæma hverskonar hræsni og
óheilindi og að það bæti lítið úr
skák, að „hreinsa bikarinn" aðeins
að utan, — það þurfi fyrst og
fremst að hreinsa hann að innan.
Með öðrum orðum; við eigum fyrst
að hyggja að okkar innri manni,
leggja rækt við hugarfarið, leitast
við að samræma gott hugarfar og
góð verk, þá verður uppskeran
eftir því, og ávextirnir góðir.
Hugsanir eru í raun og veru
athafnir, sem ekki verða máðar út,
frekar en hvert það verk, sem við
tökum okkur fyrir hendur. Það er
því betra að reyna að stjórna
hugsunum, eigi síður en orðum
eða gerðum. Við getum ekki skýlt
okkur endalaust á bak við þögn-
ina, hún er aðeins stundargrið, —
þvi, við erum það sem við hugsum
og þegar kemur að því að gera upp
ills
reikninginn, fyrir jarðvistina, þá
verður ekkert hægt að draga
undan. Sá sem í jarðvistinni,
aflaði sér ómældra vinsælda með
því að tala fagurt við alla, en
hugsaði ef til vill ekki jafn vel um
„vinina" — hann hefur farið
óviturlega að, því að skuldina þarf
að greiða, jafnt þar sem hér og þar
gilda engin fagurmæli sem ekki
koma frá hug og hjarta, þessvegna
er betra að vera ætíð heill í
hugsun, orði og athöfn. Hugsun, er
líka afl — máttur — sem er öflugt
tæki til að breyta veröldinni til ills
eða góðs, sé því beitt markvisst.
Ef meiri hluti mannkyns rækt-
aði með sér góðar og göfugar
hugsanir og ynni þar af leiðandi
aðeins þau verk sem til heilla
horfðu, þá myndi sigur hins góða
vera skammt undan og hinu illa
útrýmt. En eins og málum horfir í
dag, í heiminum, virðist hið illa
hafa yfirhöndina vegna þess að of
fáir finna hjá sér löngun til þess
að beita hugsun sinni til góðs, í
bæn og til verka. Það eru alltof
fáir sem virðast gera sér grein
fyrir því hverju bænin getur
áorkað, sé henni beitt rétt, þ.e.
ekki aðeins fyrir sjálfan sig, held-
ur fyrir aðra einnig og þá fyrst og
fremst þeim til handa sem orðið
hafa útundan við úthlutun lífsins
gæða vegna heilsuleysis, ástvina-
missis og annarra erfiðra kring-
umstæðna og mótlætis. Enginn
má verða útundan, allir hafa þörf
fyrir fyrirbæn, hvort heldur hann
er hátt settur eða „lítill" í okkar
augum — eða svokallaður „heið-
virður" borgari eða að okkar áliti
afbrota- eða á einhvern hátt
misindismanneskja. Okkur gleym-
ist oft, að það er ekki okkar að
dæma, — jafnvel þó að við höfum
rétt fyrir okkur og staðreyndir
liggi fyrir, það er svo margt sem
við vitum ekki — um kringum-
stæður, orsakir og tilfinningar,
sem liggja að baki. Það er öruggt
að þeir, sem mennirnir dæma oft
hvað harðast, fá mun mildari dóm
hjá þeim sem hefur bæði þekkingu
og vald til að dæma af réttlæti —
jafnvel sýknaðir — en svo eru
aðrir hylltir, bæði leynt og ljóst af
mönnunum, sem eru þess alls ekki
verðir. Hverju svaraði ekki Krist-
ur, Faríseunum og fræðimönnun-
um — allt virðulegir og háttsettir
menn í samfélaginu — er þeir
komu með hórseku konuna og
heimtuðu að hún yrði grýtt? Hann
bað þann, er syndlaus væri, að
kasta fyrsta steininum. Er Krist-
ur leit upp, voru allir þessir
virðulegu ákærendur horfnir.
Hversvegna? Þeir vissu sína eigin
sök og voru því ófærir um að
dæma aðra. En Kristur sagði blátt
áfram: „Eg sakfelli þig ekki held-
ur, far þú og syndga ekki upp frá
þessu". Hve mikið getur ekki
mannkynið lært af þessu enn í
dag, ef það aðeins vildi ljá því
góða lið og minnast þess að hið illa
í heiminum, verður aldrei útrekið,
nema með styrk kærleika, góðvild-
ar, sannleika og réttlætis. Eins og
þú sáir, muntu uppskera.
Dagrún Kristjánsdóttir,
22.4.1980.
Lögmál góðs og