Morgunblaðið - 18.05.1980, Page 27

-Il.-Jk

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MAÍ 1980
„Að sitja uppi
með skömmina af
styrjöld, sem
Bandamenn tapa“
Eftir flóttann frá Dunkirk bauð
Hitler upp á frið en fékk heldur
kaldar kveðjur frá Bretlandi. Or-
ustan um Bretland hófst. Þjóverj-
ar beindu í fyrstu flugher sínum
gegn hernaðarlega mikilvægum
stöðum, radarkerfi Breta og flug-
völlum. Brezki flugherinn var illa
undir átökin búinn en baráttan í
loftinu var vægðarlaus. Þjóðverj-
um varð vel ágengt í kafbátahern-
aði sínum. Bretland virtist að falli
komið þegar Hitler beindi flugher
sínum að borgum Bretlands. Þetta
gaf flugher Breta óvænt svigrúm,
flugveliirnir voru ekki lengur
helsta skotmark þjóðverja. En
Hitler ætlaði að brjóta á bak aftur
baráttuþrek Breta með lofthern-
aði gegn borgum landsins. Linnu-
lausar loftárásir voru gerðar — og
Coventry var lögð í rúst. Bretar
vissu fyrirfram um þá árás í gegn
um dulmálsvél sína. Það var
Churchill þung raun, þegar hann
varð að velja á milli að vara íbúa
Coventry við — eða eiga á hættu,
að Þjóðverjar kæmust á snoðir um
að Bretar hefðu dulmálsvél í
sínum fórum. íbúar Coventry voru
ekki varaðir við og þann 14.
nóvember 1940 var borgin lögð í
rúst. Hitler grobbaði sig af eyði-
leggingu Coventry og sagði að
allar borgir Bretlands yrðu „Cov-
entryseraðar". Bretar komust á
snoðir um fyrirhugaða innrás
Þjóðverja í landið í gegn um
dulmálsvélina í Bletchley. Útlitið
var svart — fall Bretlands virtist
yfirvofandi.
Stephenson fann mjög til þessa
hugsunarháttar í Bandaríkjunum.
Þetta gerði starf hans mun erfið-
ara. Öflugir aðilar í Bandaríkjun-
um kærðu sig ekki um þátttöku
Bandaríkjanna í stríðinu. Það var
álit margra áhrifamikilla ráðgjafa
forsetans, og undir það ýttu tveir
helstu sendiherrar Bandaríkjanna
erlendis, þeir William Bullitt i
París og Joseph Kennedy í Lund-
únum, að barátta Breta væri
vonlaus. Joseph Kennedy fór ekki
dult með þá skoðun sína, að
stríðsrekstur Breta væri vonlaus.
Hann hvatti forsetann ákaft til að
fara ekki í stríð og varaði hann við
að „sitja uppi með skömmina af
styrjöld, sem Bandamenn gerðu
ráð fyrir að tapa. Kennedy skrif-
aði til Roosevelt: „England berst
fyrir eigum sínum. Þeir berjast
ekki gegn Hitler, ... þeir munu á
allan mögulegan hátt reyna að
finna leið til að flækja okkur í
styrjöldina." Hann varaði banda-
ríska auðjöfra við stuðningi við
Breta. — þeir væru gjaldþrota og
skorti gull til að greiða fyrir
hergögn keypt í Bandaríkjunum.
Stephenson var á öndverðum
meiði. „Vopnabúr Bretlands eru
tóm,“ sagði hann við forsetann,
„en við munum sigra. Bretar láta
ekki beygja sig auðveldlega".
Churchill bað forsetann um að
láta Bretum í té 50 tundurspilla en
forsetinn varð að hafna því þar
sem til þess þyrfti samþykki
þjóðþingsins og tíminn væri ekki
hentugur. Staða Roosevelts var
erfið — meirihluti starfsmanna
Hvíta hússins var gegn þátttöku í
styrjöld. Sífelldar fregnir um nýja
og nýja ósigra Breta fyllti hann
efasemdum um getu þeirra til að
standast Þjóðverjum snúning. Þá
voru forsetakosningar framundan
í landinu og almenningur var
engan veginn tilbúinn í styrjöld,
og vildi ekki heyra á slíkt minnst.
Raunar var Roosevelt ásakaður
um að ætla að steypa landinu í
stríð ef hann næði kosningu en
hann neitaði því alfarið. Forsetinn
varð að fara eins leynt með
stuðning sinn við Breta og hægt
var, því ef það spyrðist út, myndi
235 var hægt að smíða kjarnorku-
sprengju.
Þetta kom Róosevelt í sjálfu sér
ekki á óvart, það er, að hægt væri
að búa til karnorkusprengju. Al-
bert Einstein, hafði sex mánuðum
áður skrifað forsetanum bréf, og
skýrt honum frá „sérstaklega öfl-
ugri sprengju af nýrri tegund"
sem hægt væri að smíða. Einstein
lagði til við forsetann að hann
skipaði sérstakan ráðgjafa til að
hafa samband við vísindamenn,
sem unnu á þessu sviði og sameina
krafta þeirra.
Stephenson gerði Roosevelt
ljóst, að á 'þessum árum voru
Bretar lengst komnir á sviði
kjarnorkuvísinda. Starf á þessu
sviði fór fram í Lundúnum, Ox-
ford, Cambridge og Liverpool. Ef
nazistar næðu þessum borgum, þá
myndu þeir taka risastökk fram á
við í kjarnorkuvísindum. Hættan
var, að ef Bretland yrði hernumið,
þá myndu Þjóðverjar uppskera
þrotlaust starf brezkra vísinda-
manna á sviði kjarnorkuvísinda —
og ekki þurfti að skýra fyrir
Roosevelt hvaða afleiðingar það
hefði í för með sér, ef Adolf Hitler
hefði yfir að ráða kjarnorku-
sprengju.
Stephenson skýrði forsetanum
einnig frá dulmálsvélinni, sem
Bretar höfðu náð á sitt vald, og
þrotlausri vinnu í Bletchley við að
rjúfa dulmálslykla Þjóðverja.
Hann skýrði forsetanum frá hinni
umfangsmiklu leyniþjónustu
Breta og hve mikilvægum hlekk
borgaralegir menn gegndu í því
starfi. Hann skýrði frá þeirri
staðfestu Breta, að gefast ekki upp
gegn Þýzkalandi nazismans. í
Evrópu yrði unnið neðanjarðar
gegn hernámi Þjóðverja. Helztu
vopn sem beitt yrði í slíkri bar-
áttu, var öflug leyniþjónusta og
þekking á sviði skæruhernaðar.
Skæruhernaður
varðar veginn
inn í Evrópu
„Skæruliðar" spurði forsetinn.
„Þeir munu varða veginn aftur inn
í Evrópu," svaraði Stephenson.
„Hvernig" spurði forsetinn. Steph-
enson tók þá appelsínu af borði‘og
sagði: „Ef ég væri ormur og vildi
komast inn í þessa appelsínu, þá
myndi ég skríða á henni, þar til ég
fyndi holu til að komast inn. Svo
gæti farið, að ég þyrfti að skríða,
þar til appelsínan rotnaði og hola
myndaðist. En ég mundi komast
inn í appelsínuna, að því tilskildu
þó, að ég svelti ekki fyrst. Ef við
sveltum ekki áður... þá munum
við komast aftur inn í Evrópu.“
Roosevelt greip þegar inntak um-
mæla Stephenson. Bandaríkin
yrðu að veita Bretum umfangs-
mikla aðstoð, ef Bretar ættu að
þrauka.
Vopn, vígvélar, matvæli, sam-
vinna á sviði leyniþjónustu —
hvaðeina.
Innan nokkurra klukkustunda
hafði Roosevelt komið á fundi með
Stephenson og John Edgar Hoo-
ver, yfirmanni bandarísku al-
ríkislögreglunnar. Stephenson
ræddi um, að koma þyrfti á
samvinnu FBI og Breta, sem yrðu
að fá að starfa í Bandaríkjunum
— koma þar á laggirnar leyni-
þjónustu. Hoover sagði, að hann
gæti ekki heimilað slíka starfsemi.
Til þess þyrfti leyfi frá forsetan-
um sjálfum. „Ég mun fá það“
svaraði Stephenson að bragði. „Að
því tilskildu, þá munum við starfa
saman. Þú og ég. Engir aðrir koma
þar nærri." Þetta var upphafið að
samstarfi þessara tveggja manna
— langri samvinnu og á köflum
stormasamri. Stephenson til-
kynnti til Churchill: “Forsetinn
hefur lagt drög að nánustu mögu-
legri samvinnu brezku leyniþjón-
ustunnar og FBI. Það, að forsetinn
skuli samþykkja þetta, sýnir stað-
festu hans í að standa með okkur.
Nazistar í Bandaríkjunum eru vel
skipulagðir. Þeir munu gera sér
grein fyrir nauðsyn bandarískrar
hjálpar við Breta og munu því
beina spjótum sínum, að því að
halda Bandaríkjunum hlutlaus-
um.“
hans og Roosevelt, sem gerði sér
grein fyrir hættunni af nazisman-
um. ílann gerði sér grein fyrir, að
„fyrsta víglína" Bandaríkjanna
var Bretland. Hann vildi lítið eiga
saman að sælda við Chamberlain
— þess vegna hafði hann snúið sér
til þess manns á Bretlandi, sem
var í fararbroddi þeirra afla, er
vildu berjast fyrir lýðræðinu í
heiminum.
Það var ákveðið að Stephenson
færi til Bandaríkjanna. Hann
flaug með kanadísku vegabréfi
norðurleiðina, um Labrador til
Montreal. Hann hélt til fundar við
Roosevelt og það sem hann hafði
að segja forsetanum var sláandi:
Brezkir hermenn um borö í skipum á leiö frá Dunkirk í júní 1940.
Bretar uröu aö yfirgéfa gífurlegt magn hergagna á meginlandinu.
uldi þeirra — en aðeins að því
tilskildu, að okkur takist að
þrauka hér á Englandi.“
Roosevelt
— haukurí
horni Breta
Bretar áttu dyggan stuðning
Franklin Roosevelt, forseta
Bandaríkjanna. Hins vegar var
mikil andstaða í Bandaríkjunum
við stríðsrekstur. Einangrunar-
sinnar voru mjög öflugir og bundu
hendur forsetans. Áður en
Churchill varð forsætisráðherra
höfðu skapast sterk tengsl milli
Þjóðverjum hafði
tekist að kljúfa
atóm úranium
Bretar höfðu komist að því, að
Þjóðverjar undir stjórn tveggja
vísindamanna, Otto Hahn og FrTEz
Strassmann, hafði tekist að kljúfa
atóm úraníum. Áhugi Þjóðverja á
þungavatnsverksmiðjunum í Nor-
egi staðfesti einnig hvað Þjóðverj-
ar voru að hafast að. Þá var einn
fremsti kjarnorkuvísindamaður
heims, Nóbelsverðlaunahafinn
Niels Bohr, í hernumdu landi
Þjóðverja — Danmörku. Bretar
vissu, að með því að nota úraníum
Sjá næstu
síðu A