Morgunblaðið - 18.05.1980, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MAÍ1980
DULARFULLI
KANADAIHABURINN
Þýzkir hermenn
viö æfingar fyrir
innrásina í Bret-
land. Reynt var aö
líkja eftir staö-
háttum í Bret-
landi viö æf-
ingarnar.
það espa einangrunarsinna upp og
færa þeim vopn í hendur.
Roosevelt
sýnir hugrekki
En Roosevelt var staðráðinn í
því, að gera það sem kostu var. í
viðræðum við Lothian, lávarð
sendiherra Breta í Washington
skýrði hann honum frá hvað
Bandaríkjamenn hygðust gera, ef
Þjóðverjar næðu Bretlandi á sitt
vald. Allur floti Breta skyldi
fluttur til Höfðaborgar, Singa-
pore, Aden og Sydney en aðalfloti
Bandaríkjanna tæki við gæzlu á
Atlantshafi. Bandaríkin tækju að
sér varnir Kanada og annarra
landa Breta. Hann sagði einnig, að
ef hættuástand kæmist á þetta
stig, þá mundu Bandaríkin heim-
ila brezkum skipum að nota hafnir
í Bandaríkjunum til birgðaöflunar
og endurskipulagningar. Þó
Bandaríkin hefðu ekki formlega
sagt Þýzkalandi stríð á hendur,
vegna stjórnarskárákvæða, þá
mundu þau í raun verða styrjald-
araðili, sem „aðstoðaði Bretaveldi
á allan hátt og herti hafnbannið á
Þýzkaland". Þessi ákvörðun
styrkti málstað Breta verulega, þó
staða þeirra hafi virst næsta
vonlaus sumarið 1940. Roosevelt
tók þessa ákvörðun algjörlega á
eigin ábyrgð. Hún var tekin gegn
ráði meirihluta starfsmanna
Hvíta hússins. Sterk öfl unnu
leynt og ljóst, að halda Bandaríkj-
unum utan við stríð.
í kjölfar breytingana á stjórn-
inni ákvað Roosevelt að skipa
Henry Stimson sem hermálaráð-
herra. Hann hafði hugleitt að
skipa „Wild Bill“ Donovan, sem
hermálaráðherra en gerði hann í
þess stað að sérlegum ráðgjafa
sínum. Donovan var síðar falið að
koma bandarískri leyniþjónustu á
laggirnar — forvera CIA.
Stephenson var mjög ánægður
með þessa skipan mála. „Öflun
varnings frá Bandaríkjunum var
mikil nauðsyn á þessum árum,“
sagði Stephenson síðar, „það var
brennandi nauðsyn að fullnægja
þessari þörf, og varð til þess að ég
ósjálfrátt — ég held að ég geti
ekki tekið sterkara til orða —
einbeitti mér að einstakling, sem
gæti þrátt fyrir öll sambönd mín á
æðri stöðum komið meiru í fram-
kvæmd en ég. Donovan var í
þessari aðstöðu — hann hafði
áhrif á menn í opinberum og
hálfopinberum störfum. Hann gat
hrundið meiru í framkvæmd en
nokkur annar. Mat mitt reyndist
rétt í þessum efnum. Um þessar
mundir átti Roosevelt um tvær
leiðir að velja — hjálpa Bretum,
með því að veita alla hugsanlega
aðstoð en hin var að gefa Breta
upp á bátinn. Þeir hefðu þegar
tapað stríðinu og því væri til-
gangslaust að hjálpa þeim. Afleið-
ingin yrði aðeins að bandarísk
vopn féllu Þjóðverjum í skaut með
falli Breta. Því væri rétt að
einbeita sér að endurvígbúnaði
Bandaríkjanna til að bægja hætt-
unni frá. Það mátti að miklu leyti
þakka óþreytandi baráttu Dono-
van fyrir fyrri stefnunni, að hún
var um síðir tekin upp. Ég þarf
ekki að minna á, að meirihluti
bandarísku ríkisstjórnarinnar
hallaðist að þeirri skoðun, að
Bretar hefðu tapað stríðinu og í
sama streng tóku einangrunar-
sinnar, eins og Lindbergh ofursti
og Wheeler, öldungadeildarþing-
maður. Donovan var á hinn bóg-
inn sannfærður um að Bretland
gæti og mundi lifa ef það fengi
næga aðstoð frá Bandaríkjunum.
Verkefni mitt var því í fyrsta lagi
að skýra honum frá helztu þörfum
Bretlands, svo hann gæti komið
þeim á framfæri á réttum stöðum
og í öðru lagi fá honum í hendur
áþreifanlegar sannanir til stuðn-
ings þeirri röksemd, að aðstoð við
Bretland væri ekki vanhugsuð
góðgerðarstarfsemi heldur hyggi-
leg fjárfesting."
Bretar fá
tundurspillana
Roosevelt átti óhægt um vik, að
afhenda Bretum tundurspillana,
þar sem það væri brot á hlutleys-
islögunum. í lok júlí 1940 skoraði
Churchill á Roosevelt að afhenda
tundurspillana. Hann skrifaði
m.a. „... tap á tundurspillum af
völdum loftárása getur vel orðið
svo alvarlegt, að brotnar verði á
bak aftur varnir okkar á leiðum á
Atlantshafi til aðdrátta matvæl-
um og öðru.“ Þessi áskorun Chur-
chill kom hreyfingu af stað í
Washington og forsetinn sagði
m.a. „... enginn getur magtt gegn
því, að líf Breta gæti oltið á
tundurspillunum ef Þjóðverjar
legðu til atlögu". Og Bretar vissu í
gegn um dulmálsvél sína, að
innrás var einmitt fyrirhuguð
síðar á árinu. Allra leiða var leitað
til að finna leið til að afhenda
tundurspillana, án þess að brjóta
hlutleysislögin, og án þess að
leggja málið fyrir þingið. Þann 21.
ágúst gat Stephenson skýrt frá
því, að forsetinn hefði fallizt á, að
afhenda tundurspillana 50. „Þetta
hafði mikil áhrif í Evrópu,“ skrif-
aði Churchill síðar í endurminn-
ingum sínum. Stephenson var fal-
ið að færa Donovan sérstakar
þakkir brezku stjórnarinnar fyrir
hans framlag, til þess að tund-
urspillamálið næði fram að ganga.
Samstarf Donovans og Stephen-
son varð mjög náið og árang-
ursríkt. Við fyrstu sýn kann þetta
samstarf að hafa virzt víðs fjarri
leyniþjónustu og sérstökum að-
gerðum, sem honum hafði fyrst og
fremst verið falið. En sannleikur-
inn er sá, að Donovan var mjög
mikill styrkur að samböndum
Stephenson. Stephenson hafði að-
gang að leynilegum upplýsingum,
og gat látið Donovan þær í té. Þess
má geta, að líklega hefði það
reynzt ógerlegt að sigrast á mót-
bárum í Bandaríkjunum við af-
hendingu miðlunartækis í
sprengiflugvélar, sem kallað var
Sperry, ef ekki hefði annars vegar
notið við leyniþjónustu Stephen-
son og hins vegar Donovan, sem
hafði sterk sambönd í stjórnsýsl-
unni.
Mikilvægt starí
BSC, að tryggja að
hergögn keypt í
Bandaríkjunum
yrðu ekki fyrir
skemmdarverkum
Einn mikilvægasti hlekkur í
starfsemi BSC í Bandaríkjunum
var að tryggja, að hergögn þau,
sem Bretar pöntuðu yrðu ekki
fyrir skemmdarverkum, hvort sem
var í verksmiðjum eða í höfnum
landsins. Um þessar mundir voru
búsettar í Bandaríkjunum um 6
milljónir þýzkumælandi manna og
fjórar milljónir ítölskumælandi.
Margir þessara bandarísku borg-
ara voru starfandi í verksmiðjum,
sem framleiddu hergögn vegna
pantana frá innkaupanefnd Bret.a
í New York. Áður en BSC tók að
sér hið opinbera öryggiseftirlit,
var fátt, sem komið gat í veg fyrir
umfangsmikil spellvirki í verk-
smiðjum sem framleiddu vopn
fyrir brezkan reikning, eða að
unnið yrði stórkostlegt tjón á
þeim 20 milljóna lesta brezka
skipastóli, sem notaði bandarískar
hafnir.
Brezka innkaupanefndin undir
stjórn Arthurs Purvis hafði út-
nefnt öryggiseftirlitsmann. Stofn-
aðar voru siglingaöryggisdeildir
og lánstraustsathugunardeild.
Hin fyrri reyndi að ganga úr
skugga um hversu örugg þau
fyrirtæki voru sem unnu fyrir
brezkan reikning og gerðar voru
ákveðnar kröfur til fyrirtækja.
Hin síðari gerði ráðstafanir til að
tryggja öruggan flutning nauð-
synja á hafnarbakka. En öll að-
staða deildanna var mjög bágbor-
in og þær gátu á engan hátt leyst
þau verkefni, sem þeim var ætlað.
Purvis var því alls hugar feginn,
að geta falið Stephenson þessi
ábyrgðarstörf. Þau skyldu verða
hlutverk öryggisdeildar BSC, sem
innlimaði jafnframt þær deildir
innkaupanefndarinnar er haft
höfðu störfin með höndum. Mál
þessi komust öll í fastar skorður.
Starfsmenn öryggisdeildar BSC
héldu 24 stunda vörð í brezkum
skipum, sem fluttu vörur til Bret-
lands. Kerfi þetta var fært út til
allra helztu hafnarborga Banda-
ríkjanna og árið 1941 var þetta
kerfi aukið svo það náði til 26
aðalhafnarborga S-Ameríku. Ár-
angurinn var sá, að ekkert brezkt
skip fórst eða tafðist alvarlega af
völdum spellvirkis í bandarískri
höfn öll stríðsárin.
Þá var einnig nauðsynlegt, að
koma í veg fyrir njósnir óvinarins
um komu og brottför skipa úr
bandarískum höfnum. Baráttan
um Atlantshafið stóð sem hæst,
og brezkur skipastóll varð fyrir
miklum skakkaföllum af völdum
kafbáta Þjóðverja. Þúsundir sjó-
manna fórust á Atlantshafinu.
Þjóðverjar fylgdust með skipa-
ferðum og var þeim upplýsingum
komið áleiðis til þýzku kafbátanna
sem síðan lágu fyrir skipum á leið
yfir Atlantshafið.
Engin miskunn
Stephenson gat sýnt af sér
hörku og miskunnarleysi. „Því
varð að halda frá forsetanum,"
sagði Ian Fleming, höfundur Jam-
es Bond sagnanna. Hann skýrði
frá atviki, sem Edgar Hoover
hafði sjálfur sagt honum. „Brezk-
ur sjómaður seldi Þjóðverjum
upplýsingar um ferðir skipalesta
yfir Atlantshafið. „Litli Bill“ hafði
upp á svikaranum, eftir að tekizt
hafði að lesa dulmál þýzks njósn-
ara í New York. Þar var kafbátum
sagt, hvar brezkar skipalestir
færu, og hvar þeir ættu að liggja
fyrir þeim, einnig hvaða skipalest-
ir hefðu hernaðarlega mikilvægan
farm. Bill fór út úr skrifstofunni
síðdegis daginn, sem dulmálið var
lesið. Hann kom aftur á skrifstof-
una þegar kvöldaði. FBI-maður
sagði þá: „Einhver ætti að veita
þessum tíkarsyni ráðningu." Bill
horfði niður eftir hægri hendi
sinni, lyfti henni og sló í borðið.
„Ég hef þegar gert það,“ sagði
hann. FBI-maðurinn hélt að
Stephenson væri að g'era að gamni
sínu, þar til hinn svikuli sjómaður
fannst daginn eftir látinn í kjall-
araholu."
Fleming sagði um þetta atvik:
„Sönnunargögn bentu ótvírætt til
sektar sjómannsins. Morð hans
bjargaði sennilega lífum hundruð
sjómanna og dýrmætum förmum.
Það forðaði sjómanninum frá rétt-
arhöldum og snörunni.
Aðstoðarutanríkisráðherra
Bandaríkjanna, Sumner Welles
skrifaði síðar, að brezka leyni-
þjónustan hafi á stundum verið of
miskunnarlaus og vitnaði þá til
smölunar Breta á sjómönnum,
sem höfðu strokið af skipi í
Baltimore. Bretar fóru á knæpur
og tóku sjómennina með valdi og
fluttu til skips. Þetta var auðvitað
freklegt brot á bandarísku landi.
Stephenson gerði sér því far um,
að reyna að halda slíkum atvikum
í láginni, svo góðum samskiptum
hans við forsetann yrði ekki stefnt
í voða.
Baráttan gegn undir-
róðri og njósn-
um Þjóðverja
Þjóðverjar áttu nokkru gengi að
fagna á sviði njósna og enn frekar
á sviði undirróðurs, einkum áróð-
urs, sem beindist gegn Bretlandi
og var ætlað að koma í veg fyrir
fyrirhugaða hjálp Bandaríkjanna
og halda þeim utan við stríðið.
Sumt af þessari starfsemi var
skipulagt á laun í þýzka sendiráð-
inu í Washington af sérstaklega
háttsettum flugumönnum, eins og
dr. Gerhard Westrick, sem kom til
New York vorið 1940 frá Japan.
Hann veitti áhrifamiklum banda-
rískum kaupsýslumönnum, eink-
um úr olíuiðnaðinum, og lofaði
bandarískum fyrirtækjum íviln-
unum í hinni nýju Evrópu nazism-
ans. Stephenson fór að kanna
starfsemi hans í júní 1940 og hann
varð þess fljótlega áskynja, að
hann fékk heimsóknir fjölda til-
tölulega óþekktra ungra Banda-
ríkjamanna af þýzkum ættum, og
þeir störfuðu í hernaðarlega mik-
ilvægum verksmiðjum.
Einn helzti tengiliður Westrick
var forseti olíufélags, sem lá undir
grun um að selja möndulveldunum
olíu þrátt frir hafnbann Breta.
Westrick lést vera starfsmaður
þessa olíufyrirtækis. Forseti fé-
lagsins var viðstaddur veizlu, sem
haldin var Westrick til heiðurs í
New York til að fagna falli
Frakklands. Augljóst var, að
Westrick var að reyna að sann-
færa helztu kaupahéðna Banda-
ríkjanna um, að Þjóðverjar hefðu
þegar unnið styrjöldina í Evrópu
og ef Bandaríkin héldu sig utan
stríðsins, þá yrðu laun þeirra
fólgin í forréttindum á sviði við-
skipta og iðnaðar.
Stephenson fékk meðalgöngu-
mann til að koma þessu á fram-
færi við New York Herald Tri-
bune. Greinar blaðsins um starf-
semi Westrick leiddu til þess, að
víðs vegar um Bandaríkin voru
skrifaðar forustugreinar, þar sem
varað var við hættunni af 5.
herdeild Þjóðverja. Þessar upp-
ljóstranir höfðu mikil og skjót
áhrif — svívirðingarbréfum rigndi
yfir Westrick og fjandsamlegur
mannfjöldi safnaðist saman utan
við hús hans.
Westrick var ekki vært í Banda-
ríkjunum og svo fór, að utanríkis-
ráðuneytið bað um, að hann yrði
kallaður til Þýzkalands. Herald
Tribune var óskað til hamingju
með að hafa svælt úr landi hinn
hættulega sendiboða Adolfs Hitl-
ers og kom uppástunga um að
blaðið fengi Pulitzer-verðlaunin
eftirsóttu fyrir afrekið.
Franklin Roosevelt, forseti var-
aði sérstaklega í ræðu á þinginu
við 5. herdeild, í henni væru
borgarar sem taldir væru friðsam-
ir, en væru raunverulega hluti
setuliðs fjandmannanna. Hann
benti á, að öryggi bandarísku
þjóðarinnar væri ekki aðeins ógn-
að með vopnum, „Við vitum um
nýjar árásaraðferðir," sagði hann,
„Trojuhestinn, fimmtu herdeild-
ina, sem svíkur þjóð, sem er
óviðbúin svikum. Njósnarar,
spellvirkjar, svikarar eru leikend-
ur í þessum nýja harmleik."
Bandaríkjamenn sinntu lítt
þessum aðvörunum forsetans.
Þvert á móti, því að „föðurlands-
vinafélög" höfðu sprottið um land-
ið gervallt og áttu þau, að því er
látið var í veðri vaka, að þjóna
hagsmunum „ameríkanisma“ en
mikilvægasti fulltrúi hans var hin
auðuga og volduga „America
First“ nefnd. Tugir þessara sam-
tvinnuðu samtaka einangrunar-
sinna efndu til fjöldafunda, gáfu
út bæklinga og fréttablöð. í De-
troit til að mynda var Halifax
lávarður þá sendiherra í Wash-
ington, grýttur eggjum og þrosk-
uðum tómötum. Samtökin áttu
sína fulltrúa á þingi, bæði í
öldungadeildinni og fulltrúadeild-
inni. Einn þingmanna, sem studdi
þessi samtök, lýsti því yfir á fundi
að „England og Frakkland npyddu
núverandi stríð upp á þriðja
ríkið". Aðeins fáeinum mánuðum
fyrir árásina á Pearl Harbour
lýsti Lindbergh ofursti, einn helzti
framámaður „America First", sem
höfðu um milljón meðlimi, því
opinberlega yfir, að það væru
aðeins þrír aðilar í landinu, sem
vildu að Bandaríkjamenn færu í
stríð — Bretar, Gyðingar og
Roosevelt-stjórnin.
Stephenson beitti sér gegn þess-
um samtökum, og fékk hann til
liðs við sig ýmis andnazísk sam-
tök. Hann lét menn sína fylgjast
með fundum þessara samtaka,
hverjir væru á þeim o.s.frv. Einn
njósnara Stephenson vingaðist við
konu þá, sem stjórnaði fyrirlestra-
skrifstofu „America First" og fékk
hjá henni upplýsingar um samtök-
in. Hann komst meðal annars að
því, að Hamilton Fish, fulltrúa-
deildarþingmanni var greidd ávís-
un frá samtökunum. Stephenson
tókst að krækja í afrit og koma á
framfæri við blöðin. Þá tókst
njósnurum Breta að afhenda Fish
nafnspjald, eftir ræðu Fish, þar
sem á stóð „Der Fúhrer þakkar
þér“. Þetta þótti hið ágætasta
blaðaefni og varð mikill álits-
hnekkir fyrir Fish. Sókn BSC gegn
„America First" dró verulega úr
mátti þessara samtaka og dró
verulega úr notagildi þeirra fyrir
Þjóðverja. Síðasti stóri fundur
þessara samtaka var haldinn
sunnudaginn 7. desember og þá
var ræðumaður öldungadeildar-
þingmaður, einn helzti foringi
einangrunarsinna. Á fundinum
barst fréttin um árás Japana á
Pearl Harbour. Öldungadeildar-
þingmaðurinn sagði þá án hiks.
„Það er nákvæmlega það sem
Bretar ætluðu okkur.“ Fáeinum
dögum síðar voru Bandaríkin
komin í styrjöldina við hlið Breta
og „America First" varð ekkert
nema ljós endurminning.