Morgunblaðið - 03.06.1980, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 3. JÚNÍ1980
15
Krabbameinsskráin spannar hefur
heildartíðni krabbameina breyst
óverulega, þó að um lítils háttar
aukningu sé að ræða. Breytingar
varðandi krabbamein í einstökum
líffærum eru þó mun meiri, aukning
í sumum, en minnkun í öðrum.
Til þess að reyna að finna skýr-
ingar á þessum breytingum, hefur
verið leitað eftir upplýsingum, sem
gætu komið að gagni og þar hafa
orðið hvað drýgstar þær upplýsingar
sem leitarstöðvar Krabbameinsfé-
lagsins hafa safnað. Skipuleg
krabbameinsleit á vegum félagsins
hefur að mestu miðast við konur, og
þar sem brjóstakrabbamein er lang-
algengasta krabbameinið meðal
kvenna hér á landi, eins og víða
annars staðar, hefur athyglin eink-
um beinst að því. Þá hefur einnig
haft sitt að segja að þótt Krabba-
meinsskráin nái ekki nema aftur til
1954 þá liggja fyrir í fræðiriti
nokkuð áreiðanlegar upplýsingar um
gang brjóstakrabbameins á Islandi
síðan fyrir aldamót.
Það er alkunna að tíðni brjósta-
krabbameins eykst með aldrinum, og
úr tölum Krabbameinsskrárinnar
höfum við getað lesið að svo er
einnig hér á landi. Með því að hafa
heildarsýn yfir gang sjúkdómsins
alla þessa öld, hefur okkur tekist að
sýna fram á að annar orsakaþáttur
er mjög þýðingarmikill, en það er
hvenær konan er fædd. Þannig eru
konur í meiri hættu sjötugar en
tvítugar, og sjötugar konur nú í
meiri hættu en sjötugar konur voru
fyrir hálfri öld.
Úr áðurnefndum upplýsingaforða
hefur verið unnið til að kanna áhrif
barnafjölda og aldurs við fyrstu
fæðingu á hættuna á að fá brjósta-
krabbamein. Hugmyndir höfðu kom-
ið fram um þessi atriði sem áhættu-
þætti og okkur tókst að sýna fram á
marktæka fylgni. Niðurstöður, sem
birtar voru fyrir tveim árum, voru á
þá leið að því yngri sem konan er
þegar hún á sitt fyrsta barn, þeim
mun minni líkur eru á að hún fái
brjóstakrabbamein. Því fleiri börn,
því minni líkur. Mesti munur á
áhættunni er meira en fimmfaldur.
n SAMANBURÐUR A LIKUM
A BRJOSTAKRABBAMEINI
Ahrif BARNAFJOLDA oo
ALDURS VIO FYRSTU FÆOINGU
Vegna þess hve áreiðanlegar ætt-
fræðiupplýsingar eru tiltækar hér á
landi, var unnt að kanna enn einn
áhættuþátt sem nefndur hefur verið,
en það er fjölskyldugengi þessa
sjúkdóms. Samkvæmt niðurstöðun-
um sem nú liggja fyrir, er ljóst að
kona sem á systur sem fengið hefur
brjóstakrabbamein er í nær þrefalt
meiri hættu á að fá þennan sjúkdóm
heldur en kona sem ekki á ættingja
með sjúkdóminn. Fleiri áhættuþætt-
ir um brjóstakrabbamein eru í
athugun og er langt komið að safna
upplýsingum um blóðflokka ís-
lenskra kvenna með brjóstakrabba-
mein. Vegna breytinga sem gerðar
voru á upplýsingaöflun við skoðun í
leitarstöð B getum við eftir nokkur
95.. . >ví yngri sem
konan er þegar
hún á sitt fyrsta barn,
þeim mun minni líkur
eru á að hún fái
brjóstkrabbamein. Því
fleiri börn, því minni
líkur. Mesti munur á
' áhættunni er meira
en fimmfaldur. 99
ár leitað þangað upplýsinga til þess
að tengja við aðra þætti sem eru
ofarlega á baugi, svo sem hæð,
þyngd og blóðþrýsting. Loks vil ég
nefna að röntgenmyndir af brjóstum
er hægt að flokka í nokkra flokka og
er áhættan á brjóstakrabbameini
mismunandi milli þessara flokka.
Það sem hér hefur verið sagt er
nefnt sem dæmi um það hvernig
hægt er með faraldsfræðilegum upp-
lýsingum að rannsaka, sanna eða
afsanna, tengsl ákveðinna þátta við
hættu á að fá vissan sjúkdóm, í
þessu tilviki krabbamein í brjóst. En
hvernig má nýta þessa þekkingu?
Við munum halda áfram að afla
þekkingar á þeim áhættuþáttum
sem skipta máli með það fyrir
augum í fyrsta lagi, að reyna að
finna hinar raunverulegu eða beinu
orsakir, en í öðru lagi til þess að
hjálpa við meðferð á sjúkdómnum í
heild. Með þeim upplýsingum um
áhættuþætti sem munu liggja fyrir
innan fárra ára verður unnt að kalla
oftar inn í hópskoðun þær konur sem
hafa marga af áðurnefndum áhættu-
þáttum. Til dæmis mætti hugsa sér
að kona sem komin er yfir fertugt,
hefur átt fá börn, byrjað barneignir
seint, á náinn ættingja sem fengið
hefur sjúkdóminn, o.s.frv., verði lát-
in mæta til nákvæmrar rannsóknar
og brjóstamyndatöku á hverju ári,
en önnur kona sem hefur lágmarks-
áhættu samkvæmt áhættuþáttunum
þyrfti ekki að koma til skoðunar
nema á fimm ára fresti.
Mér hefur orðið tíðrætt um
áhættu og rannsókn á áhættuþátt-
um sem aðferð til þess að finna
beinar orsakir krabbameina og til
þess að nota við skynsamlega stjórn-
un á skipulegri leit að krabbameini á
byrjunarstigi. En getum við eitthvað
lagt af mörkum vegna meðferðar
sjúkdómsins?
Krabbameinsskráin hefur all-
mikla reynslu í að skrá fyrirfram
ákveðnar upplýsingar um alla
Islendinga sem greindir hafa verið
með krabbamein. Upplýsingunum er
safnað saman og þeim raðað og er
magn þeirra tiltölulega takmarkað,
t.d. höfum við sáralitlum upplýsing-
um safnað um meðferð og árangur
hennar, þó við vitum um langlífi
sjúklinganna, þ.e.a.s. hlutfall eftir-
lifenda í hópnum í heild. Ennfremur
höfum við safnað of litlum upplýs-
ingum um útbreiðslu sjúkdómsins
við greiningu. Með þeirri reynslu
sem krabbameinsskráin býr yfir,
ætti hins vegar að vera unnt að bæta
úr þessu, ef til kæmi náin samvinna.
við þá sem sjá um meðferð. Nú er
það skoðun mín að ef litið er á hina
stóru hópa, þ.e.a.s. alla íslendinga
sem fá krabbamein í maga, brjóst
eða blöðruhálskirtil, þá standi
íslensk læknisfræði vel fyrir sínu,
borið saman við aðrar þjóðir, að svo
miklu leyti sem heildarlanglífi má
leggja til grundvallar við slíkt mat.
Tölur frá öðrum löndum eru ekki
mikið betri og stundum verri en hjá
okkur. Hins vegar er ég á þeirri
skoðun að til þess að vinna að því að
tryggja öllum íslendingum besta
meðferð við þeim krabbameinum
sem þeir fá, sé nauðsynlegt að
skipuleggja betur meðferðina í ein-
stökum atriðum, koma sér saman
um nákvæmar meðferðarforskriftir
sem velja megi í milli eftir reynslu
þeirra lækna sem bera ábyrgð á
meðferðinni og nýjustu fræðilegum
upplýsingum. Ef Krabbameinsskrá-
in tæki þátt í að fylgjast með slíkri
meðferð, gæti hún ekki bara bætt
sinn eigin upplýsingaforða, heldur
einnig, og það sem ég tel þýðingar-
meira á þessu stigi, veitt mikla
aðstoð við endurskipulagningu
krabbameinsmeðferðar sem unnið er
að í landinu.
99.. . kona, sem á
systur, sem fengið
hefur brjóstkrabba-
mein, er í nær þrefalt
meiri hættu á að fá
þennan sjúkdóm en
kona, sem ekki á
ættingja með
sjúkdóminn. 99
Guðmundur
Jóhannesson,
yfirlæknir leitarstöðvar
Krabbameinsfélagsins
Hópskoðanir til grein-
ingar á leghálskrabba-
meini voru hafnar hér á
landi á vegum Krabba-
meinsfélags íslands ár-
ið 1964. Auk greiningar forstigs-
breytinga og byrjandi legháls-
krabbameins beindust þessar hóp-
skoðanir einnig að bættri greiningu
á krabbameinum í legbol og eggja-
kerfum, ásamt ytri kynfærum. Arið
1974 voru brjóstaskoðanir teknar
upp sem fastur liður í þessum
hópskoðunum. Fyrstu fimm árin
voru leghálsskoðanirnar eingöngu
bundnar við Reykjavík og nágrenni
en síðan 1969 hafa þær náð til
landsins alls. í Reykjavík, á Akur-
eyri, á Selfossi og á ísafirði eru
skoðanirnar í gangi reglulega allt
árið en á þrjátíu stöðum öðrum er
skoðað annað hvert ár.
Árangur sem erfiði?
Þeir sem stóðu að því að koma
þessum hópskoðunum á hér á landi
gerðu sér vonir um að með nægri
þátttöku og hæfilega þéttum skoð-
unum mætti nánast útrýma leg-
hálskrabbameini sem dánarorsök.
En hefur þessi viðleitni borið tilætl-
aðan árangur?
Öll krabbameinsleit sem leiðir til
fyrri greiningar á illkynja æxli er
líkleg til að bæta batahorfur og
koma að gagni fyrir viðkomandi
sjúkling. Þrátt fyrir þetta hefur
reynst erfitt að sanna gildi hópskoð-
ana. Hópskoðanir til greiningar á
leghálskrabbameini og forstigum
þess hafa í þessu sambandi talsverða
sérstöðu. Við greinum ekki aðeins
hinn eiginlega krabbameinssjúkdóm
fyrr en ella heldur greinum við
einnig forstig hans, og við meðferð á
þeim breytingum hindrum við að
hinn eiginlegi sjúkdómur nái sér á
strik. Það gerist þess vegna tvennt í
senn. Fyrst aukum við tíðnina með
fyrri greiningum á krabbameini á
byrjunarstigum en þegar frá líður
lækkum við tíðnina með því að finna
fleiri forstigsbreytingar sem fá með-
ferð og verða þess vegna ekki að
krabbameinum.
Fyrstu ár hópskoðana jókst dán-
artíðnin nokkuð, einkum vegna þess
að þær konur höfðu annað hvort
fengið sitt krabbamein áður eða þær
voru yfir þeim aldursmörkum sem
sett voru í byrjun. Síðustu árin hefur
dauðsföllum vegna þessa sjúkdóms
fækkað mjög verulega. Árið 1977 dóu
aðeins 2 konur en árið 1968 voru
dauðsföllin flest eða 21. Sé litið á
þessa lækkun virðist ekki ofreiknað
að okkur hafi tekist á þessum árum
að bjarga að minnsta kosti f jörutíu
konum frá því að deyja úr legháls-
krabbameini.
Hvergi má slaka á
Sú aukning sem orðið hefur á
fjölda nýgreindra meina síðustu
árin, úr 3 tilfellum árið 1977 í 9 árið
1978 og 16 árið 1979, leiðir hugann að
ýmsum af þeim vandamálum sem
við stöndum andspænis í dag varð-
andi áframhald hópskoðana, vanda-
málum sem varða það hvernig fá
megi sem mestan árangur af þessari
leitarstarfsemi.
i. Þeim konum sem aldrei hafa
mætt til skoðunar fer fækkandi.
2 Þeim konum sem ekki hafa
mætt síðustu fimm árin eða meir fer
fjölgandi.
3. Stöðugt stækkandi hópur er í
stöðugu eftirliti vegna minni háttar
frumubreytinga eða fyrri aðgerða
vegna krabbameins eða forstigs-
breytinga.
í þessu sambandi er rétt að minna
á nauðsyn þess að nákvæmni frumu-
rannsóknanna sé tryggð svo sem
verið hefur. Höfuðvandinn er að
afköstin eru takmörkuð vegna fjár-
skorts og húsnæðisþrengsla. Núver-
andi heildarafköst á öllu landinu eru
um 12 þúsund skoðanir á ári og af
þeim eru 2 þúsund í eftirliti. Utan
Reykjavíkur er skoðað annað hvert
ár og hægt að sinna þeim fjölda sem
mætt hefur. Aðstaðan þar hefur
batnað með tilkomu heilsugæslu-
stöðva. Afköst leitarstöðvarinnar í
Suðurgötu hafa verið um 6 þúsund
skoðanir á ári en þyrftu að vera 8 til
9 þúsund til þess að við næðum að
skoða allar konur á aldrinum frá
tvítugu til sjötugs þriðja hvert ár.
Þegar hafa verið gerðar ráðstafanir
til að auka skoðanafjöldann en slíkt
er illmögulegt vegna þrengsla.
Varðandi áhrif hópskoðana okkar
á tíðni krabbameins í legbol og
eggjakerfum er erfitt að segja til um
árangur.
Þar höfum við ekki rannsóknarað-
ferðir sem jafnast á við frumuprófið
í leghálsinum. Með því að stuðla að
útskafi við óeðlilegar blæðingar hjá
eldri konum og með frekari rann-
sóknum á æxlum í grindarholi er þó
greinilegt að oft er flýtt sjúkdóms-
greiningu í þessum tilvikum. Þegar
litið er á hlutfall þeirra sem lifa í
fimm ár eftir greiningu, fyrir þessi
æxlisform, er greinileg breyting til
batnaðar, þegar borin eru saman
síðustu tíu árin fyrir hópskoðanir og
fyrstu tíu ár hópskoðana.
Auka verður leit að
brjóstakrabbameini
Lang algengasta krabbamein hjá
íslenskum konum er brjóstakrabba-
mein. Verulega vaxandi tíðni er
síðustu árin. Það er þess vegna mjög
99 ... ekki of-
reiknað að okkur
hafi tekist á þessum
árum að bjarga að
minnsta kosti fjörutíu
konum frá því að deyja
úr legháls-
krabbameini. 99
þýðingarmikið aþ gera allt sem hægt
er til að tryggja sem besta greiningu
þessa sjúkdóms.
Eins og áður getur voru brjósta-
skoðanir teknar upp sem fastur liður
í hópskoðunum frá 1973. í samvinnu
við röntgendeild Landspitalans hafa
verið gerðar brjóstamyndatökur á
talsverðum fjölda kvenna, fyrst öll-
um yfir 35 ára (2000 konur), síðan í
völdum tilvikum eftir ákveðnum
ábendingum. Rúmlega 800 brjósta-
myndatökur voru þannig fram-
kvæmdar á síðasta ári.
Við athugun á öllum brjósta-
krabbameinum, sem greind voru á
árunum 1973—1978, sem voru alls
350, höfðu 93 verið í skoðun innan
eins árs frá gréiningu. Af þeim
höfðu 76 verið greindar við skoðun
og rannsókn eða 82%, en 17 höfðum
við misst af, þar af 11 frá 6-12
mánuðum og 6 innan 6 mánaða.
Þessi árangur verður að teljast mjög
þokkalegur þar sem við náum aðeins
til að skoða árlega fjórðung allra
kvenna í þessum aldurshópum og
læknisskoðunin ein verður aldrei
fyllilega örugg. Með aukningu á
ástungum og brjóstamyndatökum
má vafalaust bæta þennan árangur.
Á fundi sem haldinn var í fyrra-
haust í Stokkhólmi, á vegum nor-
rænu krabbameinsfélaganna, var
mikið rætt um greiningu brjósta-
krabbameins og lýst ýmsum rann-
sóknum í því efni. Þar kom fram
meðal annars að í þremur hópskoð-
unum sem gerðar hafa verið á
mismunandi stöðum í Svíþjóð, þar
sem teknar voru brjóstamyndir af
öllum konum 40 ára og eldri var
nýgengi brjóstakrabbameins 6—7
tilfelli af 1000 skoðunum en sambæ-
rilegt nýgengi hjá samanburðarhóp-
um þar sem engar skoðanir voru
framkvæmdar var 1,4, en þetta er
vitanlega vísbending um verulega
fyrri greiningu. Eftir að hafa tekið
þátt í þessum fundi í Stokkhólmi
sannfærðist ég enn betur en áður um
gildi röntgenmynda af brjóstum.
Þótt talsvert hafi til þessa verið gert
til greiningar á brjóstakrabbameini,
þá tel ég að við verðum að gera mikið
meira og betur í framtíðinni. Að
fenginni þeirri reynslu, sem við
þegar höfum tel ég að stefna beri að
því að beita brjóstamyndatökum,
eða annarri sambærilegri rannsókn-
araðferð, við hópskoðanir hjá öllum
konum 35 ára og eldri, sem koma til
skoðunar annað eða þriðja hvert ár.
Til að þetta sé framkvæmanlegt
þyrfti Krabbameinsfélagið að eign-
ast eigið röntgentæki, sem væri
færanlegt og hægt að flytja með út
um land.