Morgunblaðið - 06.12.1980, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. DESEMBER 1980
Matthías Á. Mathiesen, alþm:
Óumflýjanlegt að Alþingi
taki kjördæmamálið til úr-
lausnar á þessu kjörtímabili
Hér fer á eftir í heild ræða sú,
sem Matthias Á. Mathiesen,
aiþm. flutti á flokksráðs- og
formannaráðstefnu Sjálfstæðis-
flokksins um síðustu helKÍ um
kjördæmamálið.
Fyrstu fyrirmæli um alþingis-
kosningar er að finna í alþingis-
tilskipun frá 8. marz 1843 er
Danakonungur gaf út: „tilskipun
um stiptum sérlegrar ráðgefandi
samkomu fyrir Island, er á að
nefnast Alþing", og Alþingi var
endurreist.
Samkv. þessari tilskipun skyldu
þingmenn vera 26, 20 þjóðkjörnir.
Skyldi hver af 19 sýslum landsins
kjósa einn þingmann og Reykja-
víkurkaupstaður einn. Auk þess
voru 6 þingmenn tilnefndir af
konungi.
Fyrirmæli þessarar tilskipunar
um kosningarrétt og kjörgengi,
þ.e. eignarréttarskilyrði, 25 ára
aldursmark og konur skyldu ekki
hafa kosningarétt, voru að sjálf-
sögðu mótuð af hugsunarhætti
þeirra tíma. Ekki virðist hafa
gætt verulegrar óánægju þeirra
vegna. Hins vegar kom strax fram
það sjónarmið, að þingmenn væru
of fáir. Almennt mun hafa verið
talið að þeir ættu að vera sem
næst 50.
Fyrsta kjördæmabreytingin lét
ekki heldur á sér standa. Árið
1857, 14 árum eftir endurreisn
Alþingis, er með tilskipun að
nokkru breytt skilyrðum kosn-
ingarréttar og kjörgengis. Þá er
Skaftafellssýslum skipt í tvö kjör-
dæmi og þingmenn þá orðnir 27.
Ástæðan fyrir þessari fyrstu
kjördæmabreytingu er mér ekki
nægjanlega vel kunn, en geta má
sér til að samgöngur hafi ráðið
þar miklu.
Með stjórnarskránni 1874 eru
þessu næst gerðar breytingar á
kjördæmaskipuninni og er þing-
mönnum þá fjölgað í 36. 30 eru
þjóðkjörnir og 6 konungkjörnir.
Var nú Þingeyjarsýslum skipt í
tvö kjördæmi, hvoru með sinn
þingmann. Fjölgað var í tvo þing-
menn í 9 kjördæmum og því einn
þingmaður í tólf kjördæmum eða
samtals 30.
á kjördæmaskipun landsins. Þó
fjölgar þingmönnum í 40, þjóð-
kjörnum úr 30 í 34, þegar ísafjarð-
arsýslum er skipt 1902 og kaup-
staðirnir þrír, Isafjörður, Akur-
eyri og Seyðisfjörður, verða sér-
stök kjördæmi 1903. Einum þing-
manni er þá bætt við í Reykjavík,
sem hefur verið talið sjálfsagt
með tilliti til fólksfjölgunar eða
kjósendafjölda. Hins vegar var þá
dæmaskipunarinnar og litið á
þessa ákvörðun sem bráðabirgða-
ráðstöfun.
Á fyrsta þingi eftir að lands-
stjórnin fluttist inn í landið flutti
Hannes Hafstein ráðherra frum-
varp um breytingar á lögum um
kosningar til Alþingis. Þar er gert
ráð fyrir gagngerum breytingum á
kjördæmaskipun og kosningatil-
högun. Leggur hann til að landinu
verði skipt í 7 kjördæmi, er kjósi
hvert 4—6 þingmenn eftir íbúa-
fjölda að viðhafðri hlutfallskosn-
ingu.
Tillaga Hannesar Hafstein er í
öllum atriðum það fyrirkomulag
sem lögfest var 1959 að öðru leyti
Matthías Á. Matthíessen.
síðan skipt í fjögur kjördæmi,
Austur-Húnavatnssýslu og Vest-
ur-Húnavatnssýslu, Gullbringu-
og Kjósarsýslu og Hafnarfjörð,
hvert með einn þingmann.
Stofnun stjórn-
málaflokkanna_________________
Þegar hilla tók undir sigur í
sjálfstæðisbaráttu íslendinga og
séð var hvert stefndi um stjórn
iandsins voru stofnaðir stjórn-
málaflokkar með tilliti til skoðana
á þjóðfélagsmálum. Á fimmtán
ára tímabili, 1915—1930, mótast
að verulegu leyti sú skipan stjórn-
málaflokka eftir stjórnmálastefn-
um, sem stjórnmálastarfið hefur
síðan grundvallast á.
Þegar Sjálfstæðisflokkurinn var
stofnaður 1929, með samruna
Ihaldsflokksins og Frjálslynda
flokksins, voru alþingismenn 42.
Af þeim voru 10 kosnir hlutfalls-
kosningu, 6 þingmenn landskjörn-
ir og 4 þingmenn í Reykjavík, en
32 þingmenn ýmist í einmennings-
eða tvímenningskjördæmum án
hlutfallskosningar.
Eins og kjördæmaskipan var þá
háttað, var algjört ósamræmi orð-
ið í skipan Alþingis miðað við þá
flokkaskipan, sem hafði verið að
þróast. Þetta kom mjög skýrt
fram í alþingiskosningunum 1927,
þegar Framsóknarflokkurinn fékk
19,8% atkvæða, en 17 þingmenn
kosna af 36. íhaldsfíokkurinn
hlaut 42,5% og 13 þingmenn.
Alþýðuflokkurinn 19,1% og 4
þingmenn, Frjálslyndi flokkurinn
5,8% og 1 þingmann og utan
flokka 2,8% og 1 þingmann.
Ef þingmenn hefðu skipst í
flokka í réttu hlutfalli við at-
kvæðatölu þeirra hefði íhalds-
flokkurinn fengið 15 þingmenn,
Framsóknarflokkurinn 11 þing-
menn, Alþýðuflokkur 7 þingmenn,
Frjálslyndi flokkurinn 2 þing-
menn og utan flokka 1 þingmann.
Það mátti því ljóst vera, að slíkt
óréttlæti gæti ekki viðgengist.
Þær kjördæmabreytingar, sem
gerðar höfðu verið fram til þessa,
höfðu byggzt á landfræðilegum
sjónarmiðum, sem höfðu tekið
nokkurt tillit til fólksfjölgunar,
sbr. þingmannafjölgun í Reykja-
vík, þó með öðru fyrirkomulagi,
þ.e. hlutfallskosningum.
Kosningarnar 1927, sem vikið
var að hér að framan, höfðu opnað
augu manna fyrir því, að breyt-
ingu yrði að gera á kosningalögum
og kjördæmaskipan. Þá yrði að
taka tillit til annarra sjónarmiða
en áður hafði verið gert og freista
þess að fá Alþingi skipað í sem
mestu samræmi við stjórnmála-
legan vilja kjósenda.
Alþingiskosningarnar 1931
staðfestu enn betur hversu rang-
lætið var í raun og veru orðið
mikið. Framsóknarflokkurinn
hlaut 21 þingmann af 36 eða
hreinan meirihluta með 35,9%
atkvæða, en Sjálfstæðisflokkurinn
fékk 12 þingmenn með 43,8%
atkvæða og Alþýðuflokkurinn 3
þingmenn með 16,1%. Af lands-
kjörnum þingmönnum hafði Sjálf-
stæðisflokkur 3, Framsóknar-
flokkur 2 og Alþýðuflokkur 1.
Framsóknarflokkurinn hafði því.
23 þingmenn af 42, en átti að hafa
skv. atkvæðamagni aðeins 11
þingmenn, en Sjálfstæðisflokkur-
inn 20 þingmenn.
Kjördæmabreytingin 1934
Úrslit kosninganna 1931 komu
mikilli hreyfingu á kjördæmamál-
ið, og meginsjónarmiðið með kjör-
dæmabreytingunni 1934 var að ná
fram réttlátari mynd af skipan
Alþingis samkv. stjórnmálalegum
vilja kjósenda.
Hugmynd Hannesar Hafstein
um sams konar reglur um kosn-
ingu þingmanna hvarvetna á land-
inu og að þingmannatala kjör-
dæma væri sem jöfnust eftir
fólksfjölda, átti enn ekki því fylgi
að fagna, að hún næði fram að
ganga. Reynt var að bæta úr
mesta óréttlætinu með fjölgun
þingmanna úr 42 í 49 og breyttum
reglum um landskjörna þingmenn.
Þingmönnum Reykjavíkur var
fjölgað úr 4 í 6 og allt að 11
þingmenn skyldu kosnir til jöfn-
unar milli þingflokka, svo hver
þeirra hefði þingsæti í sem fyllsta
samræmi við atkvæðatölu sína við
almennar þingkosningar.
Áfram gilti mismunandi kosn-
ingafyrirkomulag. í Reykjavík
skyldi hlutfallskosning vera. í
tvímenningskjördæmum, sem
voru sex, var ekki hlutfallskosn-
ing. Auk þess voru 20 þingmenn
kosnir í einmenningskjördæmum.
Við úthlutun uppbótarþingsæta
réði atkvæðamagn flokkanna.
Slíkt fyrirkomulag fól í sér
áframhaldandi ójöfnu enda þótt
úr hefði verið bætt að nokkru.
Uppbótarþingsætin hefðu þá þeg-
ar þurft að vera 25 í stað 11 til
þess að ná fullum jöfnuði.
Á sjálfstæðismönnum bitnaði
þetta mest. Sjálfstæðisflokkurinn
hefur ætíð haft flest atkvæði á
bak við hvern kjördæmakosinn
þingmann sinn, en Framsóknar-
flokkurinn aldrei fengið uppbótar-
þingmenn.
Kjördæmabreytingin 1942
Þetta fyrirkomulag leiddi til
breytinga á kosningalögum og
kjördæmaskipan aðeins 8 árum
síðar, 1942. Þingmönnum var þá
fjölgað í 52. Reykjavík fékk tvo
þingmenn til viðbótar og hafði þá
8 þingmenn, Siglufjörður var
gerður að sérstöku kjördæmi.
Það, sem skipti þó mestu máli
við þá breytingu, var að hlut-
fallskosningar voru ákveðnar í
tvímenningskjördæmunum.
Þar með var þeim áfanga náð,
að hlutfallskosningarreglur giltu
um kosningu þingmanna í kjör-
dæmum með fleiri en einn þing-
mann.
Með þessari breytingu fékkst
því fram þýðingarmikil leiðrétt-
ing, sem átti eftir að hafa veruleg
áhrif á þróun stjórnmálanna
næstu tvo áratugi.
Ef skoðuð eru úrslit alþingis-
kosninganna 1942 sést bezt,
hversu mikil leiðrétting var fólgin
í þeirri breytingu sem þá var gerð.
í fyrri kosningunum 1942 hefðu
uppbótarþingsætin þurft að vera
34 til að ná jöfnuði, þ.e. 23 sæti til
viðbótar þeim 11, sem lögin gerðu
ráð fyrir. í síðari kosningunum,
eftir breytinguna, hefðu uppbótar-
þingsætin aðeins þurft að vera 14,
þ.e. 3 til viðbótar, til þess að ná
fullum jöfnuði.
Þessi breyting skipti reyndar
sköpum. Nú varð Sjálfstæðis-
flokkurinn fjölmennasti þing-
flokkurinn, eins og hann raunar
alltaf átti að vera. Áhrif Sjálf-
stæðisflokksins á stjórn landsmál-
anna næstu tvo áratugi verða að
sama skapi mun meiri, og má
segja, að nú gerist hann fá for-
ystuflokkur, sem hann hafði haft
styrk til hjá kjósendum.
Sjálfstæðisflokkurinn hafði að
vísu gengið til samstarfs við
Framsóknarflokkinn og Alþýðu-
flokkinn og tekið þátt í þjóðstjórn-
inni 1939, en eftir stjórnarskrár-
Kjördæmabreytingarnar 1857—1959 og forsendur þeirra
Þegar þessi kjördæmabreyting
er skoðuð og það sérstaklega,
hvernig þingmannafjölguninni er
skipt milli kjördæma, kemur í
ljós, að þær sýslurnar, sem höfðu
yfir 300 kjósendur, fengu tvo
þingmenn, en hinar einn. Að vísu
var um eina undantekningu að
ræða, en íbúafjöldinn að öðru leyti
látinn ráða.
íbúar landsins árið 1874 voru
72.445, en kjósendur aðeins 6557
eða 9% af íbúunum. Ibúar á hvern
þingmann miðað við 30 þjóðkjörna
þingmenn voru 2.415, en aðeins
218 kjósendur á hvern þingmann.
Til samanburðar má geta þess,
að 1974, 100 árum síðar, voru
landsmenn orðnir 215.100 og kjós-
endur voru 126.388 eða 58,8% af
íbúafjölda. íbúar á hvern þing-
mann, sem þá voru orðnir 60, voru
3.585, en kjósendur á þingmann
voru 2.106.
Kjördæmabreytingar
1874-1930________________
Frá 1874 til 1915 má segja að
litlar breytingar hafi verið gerðar
en því, að í tillögum Hannesar
Hafstein var gert ráð fyrir sem
jafnastri íbúatölu á bak við hvern
þingmann. Frumvarpið fékk í upp-
hafi vinsamlegar undirtektir, en
náði þá ekki fram að ganga. Það
var endurflutt 1907, en féll þá með
litlum mun atkvæða, og sú endur-
skoðun, sem gert hafði verið ráð
fyrir, mátti bíða í 30 ár.
Árið 1915 voru gerðar mjög
merkilegar breytingar á stjórn-
arskránni. Konur fengu kosn-
ingarrétt, enda þótt ekki væri
hann til jafns við karla. Kon-
ungskjörið féll niður, þess í stað
skyldu 6 þingmenn kosnir til 12
ára með landskjöri, en árið 1920
var kjörtímabil þeirra stytt í 8 ár.
Með stjórnarskrárbreytingum
Tala kjósenda á hvern þingmann við alþingiskosningarnar
í október 1959.
Kjördæmi Kjósendur K.þm Kjós./k. þm. L./þm. Þm. Kjós./K.+L.
Reykjavík 40.028 12 3336 3 15 2669
Reykjanes 12.142 5 2428 3 8 1517
Vesturland 6.509 5 1301 5 1301
Vestfirðir 5.710 5 1142 1 6 952
Norðurl.v. 5.796 5 1159 2 7 828
Norðurl.e. 10.936 6 1823 2 8 1367
Austurland 5.808 5 1162 5 1162
Suöurland 8.708 6 1451 6 1451
tvo þingmenn hvort kjördæmi, var
Tala kjósenda á hvern
í des. 1979
þingmann við
(samanburður
alþingiskosningarnar
við 1959).
1920, þegar konur fá að fullu Kjördami Kjósendur Auk.f.'S9 K.þm. Kjói/K.þm. (’59) L.þm. (’59) K+L.þm. (’59) Kjós./K+i (’59)
kosningarrétt til jafns við karla, Reykjavík 56.402 ( 41%) 12 4700 (3336) 3 (3) 15 (15) 3760 (2669)
var þingmönnum enn fjölgað. Reykjanes 29.510 (143%) 5 5902 (2428) 2 (3) 7 ( 8) 4216 (1517)
Fjölgað var í Reykjavík um tvo Vesturland 8.679 ( 33%) 5 1736 (1301) 1 (0) 6 ( 5) 1447 (1301)
þingmenn og ákveðin þar hlut%. Vestfirðir 6.150 ( 8%) 5 1230 (1142) 1 (D 6 ( 6) 1025 ( 952)
fallskosning. Þingmenn voru þá Noröurl.v. 6.560 ( 13%) 5 1312 (1159) 1 (2) 6 ( 7) 1093 ( 828)
orðnir 42. Noröurl.e. 15.324 ( 40%) 6 2554 (1823) 1 (2) 7 ( 8) 2189 (1367)
Húnavatnssýslum og Gull- Austurland 7.683 ( 32%) 5 1537 (1162) 1 (0) 6 ( 5) 1281 (1162)
bringu- og Kjósarsýslu, sem höfðu Suöurland 11.765 ( 35%) 6 1961 (1451) 1 (0) 7 ( 6) 1681 (1451)