Morgunblaðið - 28.03.1982, Side 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. MARZ 1982
A það sök á
of háum blóóþrýstingi?
í velmegunariöndunum er ekki fátítt að tízka
komi upp í sambandi við neyzluvenjur og meðal
hollustufræðinga hafa heilir ártugir verið
kenndir við slíkar tízkustefnur. Þannig var
sjöundi áratugurinn undirlagður af kenning-
unni um að kólestról f blóðinu væri lífshættu-
legt og þess vegna skyldu menn láta sem
minnst! sig af fitu úr dýraríkinu. Áttundi ára-
tugurinn helgaðist af því að trefjarík fæða væri
allra meina bót og nu er allt útlit fyrir að ótti við
salt — hvítu kornin sem stráð er yfir flest ann-
að en sætindi — verði mál málanna hjá þeim
sem hafa áhuga á því að fara sem bezt með
líkama sinn á þessum áratug. Hið illa efni í
saltinu heitir sódíum-klóríð og það er talið vera
ein helzta undirrót of mikils þrýstings á blóð-
rennsli, en sá kvilli hrjáir marga árum saman
og nær stundum hámarki sínu með hjartaslagi
sem dregur fórnarlambið til dauða þegar verst
lætur. í Bandaríkjunum og víðar í velmegunar-
löndum er komin upp nokkurs konar fjölda-
hreyfing gegn salti. Vestra rekur hver metsölu-
bókin aðra og heilu félögin hafa verið stofnuð
til að kenna fólki að matreiða án þess að nota
salt nema í mjög litlum mæli, en slík matargerð
er sögð mikil og flókin list, enda eiga víst flestir
bágt með að ímynda sér ætan mat án þess að
hann sé bragðbættur með salti. Saltlíki — þ.e.
bragðefni með saltbragði en án sódíum-klóríðs
— hefur verið sett á markað, en það hefur ekki
náð teljandi vinsældum, einkum af því að beizkt
og nokkuð áleitið aukabragð er af því, en pót-
assíum-klóríð er uppistaðan í efninu og það er
talið geta valdið magasári og jafnvel geta reynzt
banvænt sumum nýrnasjúklingum. Salt er ekki
einungis notað sem bragðefni í mat, heldur hef-
ur það verið notað í stórum stíl sem rotvarnar-
efni, en þar til fyrir fáum árum var ekki völ á
mörgum leiðum til að auka geymsluþol mat-
væla, en söltun var um aldir helzta aðferðin við
varðveizlu mikilvægustu fæðutegunda, ekki sízt
hér á íslandi og nægir í því sambandi að nefna
saltfiskinn. Þótt sérfræðingar telji víst að salt
auki blóðþrýsting er ekki þar með sagt að salt
sé öllum skaðlegt og að því beri skilyrðislaust
að binda enda á neyzlu þess. Samt ráðleggja
hollustufræðingar almenningi að draga sem
mest úr saltnotkun, en þar er um að ræða al-
menna heilsuverndarráðstöfun fremur en við-
vörun sem á erindi til sérhvers einstaklings.
Hér gefur aö líta algengan kvöldverð Bandaríkjamanns (t.v.) og Japana. Japaninn, sem snæðir salt-
grillaðan fisk með soja-sósu, súpu, hreðkur úr pækli, hrisgrjón, spínat-salat og jarðarber og drekkur te
með, innbyrðir þarna 4.352 mg af sódíum klóríði. Bandaríkjamaðurinn fær sér steiktan kjúkling,
kartöflustöppu og sósu, grænar baunir, brauð, smjör og loks eplaköku. Hann drekkur kaffi á eftir og í
þessu öllu eru 1.768 mg af sódíum klóríði. £f þeir eru svo heppnir að vera með stálslegin nýru kemur það
ekki að sök, en ef ekki þá má mikið vera ef þeir eru ekki illa haldnir af himinháum blóðþrýstingi.
Frá því um miðjan síðasta
áratug hefur andstaða gegn
salti farið hraðvaxandi, en
þá varð uppi fótur og fit vegna
þess hve mikið salt reyndist vera í
tilbúnum barnamat. Laeknar og
heilbrigðisyfirvöld í Bandaríkjun-
um fengu því framgengt að fram-
leiðendur hættu að bæta salti í
mat sem ætlaður var ungum börn-
um, enda héldu margir því fram
að það væri hinn saltaði verk-
smiðjumatur sem kæmi börnum á
bragðið þegar í frumbernsku, með
þeim afleiðingum að þau yrðu hin-
ir mestu salthákar þegar fram
liðu stundir.
En það var ekki aðeins um-
hyggja fyrir hvítvoðungum sem
kom óorði á saltið. Aratugum
saman hafði það verið eitt helzta
læknisráð gegn of háum blóð-
þrýstingi að draga stórlega úr
saltneyzlu, enda sannað vísinda-
lega að beint samband væri milli
hennar og tíðni kvillans.
í velmegunarríkjum hefur
saltneyzla stóraukizt frá lokum
síðari heimsstyrjaldarinnar, m.a.
vegna þess að gjörbreyt-
ing hefur orðið á matar-
æði almennings í þessum
löndum. Sífellt meira af
þeim mat sem við látum
ofan í okkur er búið til í
verksmiðjum að meira
eða minna leyti, en í
slíkri fæðu er mun meira
salt en í þeim mat sem
búinn er til úr ferskum
hráefnum á heimilum.
í Bandaríkjunum
neyta fullorðnir að með-
altali 2—2'/z teskeiða af
salti á degi hverjum, en
það er meira en tuttugu
sinnum stærri skammtur
en líkaminn hefur brúk
fyrir. í Bandaríkjunum
þjást um 35 milljónir
manna af of háum blóð-
þrýstingi og eru þá að-
eins taldir þeir sem eru
með sjúkdóminn á svo
háu stigi, að hann háir
þeim mjög verulega, en
séu vægari tilfelli með-
talin er heildartalan um
60 milljónir. Af þeim
Bandaríkjamönnum sem
eru komnir yfir 65 ára
aldur er um helmingur
með of háan blóðþrýst-
ing.
Opinberar ráðstafanir
Um þessar mundir eru læknar
og næringarfræðingar í Banda-
ríkjunum að skera upp herör gegn
salti. Heilbrigðisyfirvöld hafa gert
það að baráttumáli sínu að getið
sé um magn sódíum-klóríðs á um-
búðum utan um matvæli. Sérfræð-
ingum ber yfirleitt saman um það
að mikilvægast sé að koma í veg
fyrir saltneyzlu þeirra sem eru
með of háan blóðþrýsting en næst
á forgangslistanum er að hafa
áhrif á alla þá sem neyta salts í
ríkum mæli. Tvennt er talið væn-
legast til að lækka blóðþrýsting-
inn: Að léttast og draga stórlega
úr saltneyzlu. í þessu sambandi er
bent á það að þegar þetta tvennt
fari saman sé algengt að blóð-
þrýstingurinn lækki án þess að
annað komi til.
Óvinurinn liggur alls
staðar í leyni
Arthur Hull Hayes heitir maður
sem gengur fremstur í flokki
þeirra sem beita sér gegn salt-
notkun. Hann er forráðamaður
hjá Matvæla- og lyfjastofnun
Bandaríkjanna, en veitti áður for-
stöðu sjúkrahúsi sem einungis
tekur að sér sjúklinga sem þjást af
of háum blóðþrýstingi. Hayes
heldur því fram, að þótt sjúkling-
ur taki fullt mark á lækni sínum
og hætti að nota salt, fari því
fjarri að vandamálið sé úr sög-
unni. Salti hafi nefnilega verið
bætt í nánast allan þann mat sem
fáist í verzlunum og ógerlegt sé að
henda reiður á því hversu mikið sé
af því í hverri vörutegund.
„Það er ekki nóg að fleygja
saltbauknum og hætta að borða
allan algengan mat sem við vitum
að mikið salt er í, svo sem pizzu,
grænmeti í saltlegi og þvíumlíkt.
Einn skammtur af fljótlöguðum
súkkulaðibúðingi úr pakka inni-
heldur oft meira salt en lítill poki
af steiktum kartöfluflögum og
sletta af kotasælu getur sem hæg-
ast verið miklu saltari en hnefa-
fylli af söltuðum jarðhnetum. Og
þar sem sódíum er uppistaða í
lyftidufti er hvers konar bakkelsi
og kornmatur sú tegund matar
sem flestir fá í sig mest sódíum úr.
Rotvarnarefni eins og sódíum-
benzóat og sódíum-nítrat, svo og
'bragðefni eins og mónósódíum-
glútamat hafa líka mikið að segja,
og jafnvel þegar ætlunin er að
bæta fæðu með C-vítamíni er só-
díum-askorbat efnið sem í hana er
sett.“
Misjafnt eftir
vörutegundum
Athygli vekur hversu mismun-
andi mikið af sódíum er í sam-
skonar fæðu eftir því hver fram-
leiðandinn er. Löngu áður en
nokkrum datt í hug að eithvað
væri athugavert við sódíum höfðu
margir framleiðendur komið sér
upp framleiðsluaðferðum sem þeir
státa af. Sem dæmi má nefna tvær
vinsælar tegundir af tómata-
stöppu. í dós frá Del Monte eru
ekki nema 112 mg af sódíum en í
jafnstórri dós frá Hunt’s eru 610
mg. í bláberjavöfflu frá Kellogg
ðru 260 mg en jafnstór skammtur
frá Aunt Jemina hefur að geyma
353 mg af sódíum. Niðursoðnir
ávextir eru þrungnir salti hafi
þeir verið afhýddir í lút og þar
sem grænar baunir eru flokkaðar
með því að leggja þær í saltpækil
áður en þær eru soðnar niður er
jafnmikið sódíum í einni matskeið
af niðursoðnum baunum og er í
nærri þremur kg af ferskum baun-
um.
Ýmsir matvælaframleiðendur í
Bandaríkjunum hafa þegar gert
að því gangskör að auðvelda neyt-
endum að draga út saltneyslu.
Þannig er búið að merkja fjöl-
margar tegundir hjá General
Mills og General Foods og Camp-
ell’s setti nýlega á markað alls-
kyns súpur sem eru með mjög litiu
sódíum í. McDonalds sem selur
ókjör af hamborgurum og frönsk-
um kartöflum lauk nýlega rann-
sókn á saltinnihaldi í helztu teg-
undum á matseðlinum og geta
I viðskiptavinirnir nú kynnt sér
hversu mikið sódíum er í réttun-
um um leið og þeir ákveða hvað
þeir vilja borða.
j Sjálfboðaliðastefna
Itil lítils gagns?
Einn ötulasti bandamaður
Hayes í baráttunni gegn salti er
Albert Gore fulltrúadeildarþing-
maður frá Tennessee. Hann lætur
sér fátt um finnast þegar fregnir
berast af slíku framtaki einstakra
framleiðenda sem að framan
greinir. í samræmi við stefnu sína
um lágmarks afskipti yfirvalda af
bardúsi þegnanna hefur Reagan-
stjórnin ekki fengizt til að skylda
framleiðendur til að geta um
saltmagn á umbúðum heldur hvet-
ur hún framleiðendur til að gera
þetta og setur þeim síðan í sjálfs-
vald hvort þeir verða við slíkum
tilmælum. Gore heldur því fram
að slík „sjálfboðaliðastefna" sé
dæmd til að mistakast og nauð-
synlegt sé að setja um þetta sér-
staka löggjöf. Liggur slíkt frum-
varp hans nú fyrir þinginu en að-
standendur þess eru vondaufir um
að það nái fram að ganga sakir
j þrýstings af hálfu iðnrekenda.
Ekki er um það deilt að bein
tengsl séu milli saltáts og of mik-
ils blóðþrýstings. Þar nægir að
benda á Japan þar sem
fiskur, grænmeti í salt-
pækli og sojasósa eru
helztu fæðutegundir, en
allar eiga þær sameigin-
legt að vera þrungnar
salti. Það hefur m.a. í för
með sér að hver Japani
innbyrðir að meðaltali 3
teskeiðar af salti á dag. í
Japan er salt enn notað
sem rotvarnarefni í mjög
ríkum mæli. Það er ekki
óalgengt að fólk innbyrði
sex teskeiðar á dag og er
gert ráð fyrir því að
hvergi á byggðu bóli sé
saltneyzla meiri. Afleið-
ingar láta heidur ekki á
sér standa. Hvergi er of
hár blóðþrýstingur al-
mennari. A þessum slóð-
um eru mörg þorp þar
sem 40% íbúanna þjást
af of háum blóðþrýstingi.
Þótt ekki liggi fyrir
heildartölur um blóð-
þrýsting í landinu öllu
var hjartasiag algeng-
asta dánarorsökin þar til
á síðasta ári.
Japan og Bandaríkin
eru að vísu lönd þar sem
þjóðfélagsgerðin er flók-
in og fjölþætt og þegn-
arnir verða sífellt fyrir
utanaðkomandi áhrifum, svo sem
streitu sem ein sér getur spennt
upp blóðþrýstinginn. Áreiðanleg-
ustu sannanir um áhrif saltneyzlu
á blóðþrýsting er e.t.v. að finna í
frumstæðum þjóðfélögum þar sem
saltneyzla er lítil, svo sem m.a. til-
tekinna ættbálka á Nýju Gíneu, í
Amazon-hvilftinni, á hásléttu
Malajsíu og í afskekktum sveitum
í Úganda. Þarna neyta menn salts
af mjög skornum skammti, enda
er of hár blóðþrýstingur að heita
má óþekkt fyrirbæri á þessum
slóðum. Blóðþrýstingur eykst
heldur ekki eftir því sem aldurinn
færist yfir fólk, eins og á sér stað í
Bandaríkjunum og öðrum heim-
kynnum saltháka. Þegar á hinn
bóginn er farið að gefa því fólki
salt sem ekki hefur kynnzt því áð-
ur rýkur blóðþrýstingurinn upp úr
öllu valdi.