Morgunblaðið - 27.06.1982, Blaðsíða 32

3 2 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. JÚNÍ1982
ftg var fáta k og veikbyggð,
á fertugsaldri,
fráakilin kona.
Og ást þín blés lífi
í ösku og ujall
minna útbrunnu vona.
Oh, Mr. Jones.
Oh, Mr. Jones.
Svona! Svona!
(I»jóósönfrur, Steinn Steinarr)
Á undanförnum árum hafa
iðnríkin átt við einhver erfiðustu
vandamál að stríða frá styrjald-
arlokum. Eru sum þeirra gam-
algróin, en önnur nýrri af nál-
inni.
í Austur-Evrópu er ástandið
víða orðið svo bágborið að ekki
verður séð hvernig hugsjóna-
stefna sósíalismans fær undir
því risið.
I Vestur-Evrópu hefur tekist
betur til, þótt þar gæti nú vax-
andi ótta við framtíðina m.a.
vegna atvinnuleysis, verðbólgu
og stríðshræðslu.
I Bandaríkjunum eru efna-
hagsmál einnig erfið. Jafnframt
• blöskrar mörgum hve illa gengur
að sigrast á glæpastarfsemi og
félagslegri upplausn.
Á íslandi höfum við ekki farið
varhluta af þessum hræringum.
Um verðbólgu þarf ekki að fjöl-
yrða. Er hún þó aðeins eitt
margra sjúkdómseinkenna.
Augljóst er að þörf er fyrir
nýja hugmyndafræði. Bendir
margt til að hún verði ekki sótt í
heilabú stjórnmálafræðinga,
heldur í fengna reynslu af undir-
stöðuþáttum vestrænnar menn-
ingar.
En hverjir eru hornsteinar
vestrænnar siðmenningar? Hér
verða aðeins nefndir fjórir:
sjálfstæði, lýðræði, markaðs-
kerfi og menning. Verður fjallað
um þá hvern fyrir sig.
Sjálfstæöi
Sjálfstæði þjóðar er forsendan
fyrir frelsi hennar og undirstaða
þjóðmenningar. En það er um
leið grundvöllur undir sjálfsvirð-
ingu og það álit sem hún nýtur
út á við.
Þjóð sem ekki annast öll sín
innanríkismál getur ekki talist
sjálfstæð í fyllstu merkingu.
Þjóð sem lætur aðra um varnir
sínar er því tæplega sjálfstæði
hvað þá frjáls.
Að vísu kann að vera nauð-
synlegt um stund að leita stuðn-
ings erlends stórveldis á meðan
þjóðin er að byggja upp eigið
varnarkerfi, hvort sem það er
aðeins til eftirlits eða eiginlegra
varna.
íslendingar þurfa að gera upp
við sig hvort þeir vilja hlutleysi
eða varnarkerfi í einhverri
mynd. En reglan á að vera sú að
hér séu ekki erlendir hermenn á
friðartímum.
Ekki er neinum blöðum um
það að fletta að hersetan hefur
haft ýmis óæskileg áhrif á þjóð-
lífið, m.a. ýtt undir sundrungu
og stuðlað að deilingu þjóðarinn-
ar í andstæðar fylkingar.
Sú skoðun heyrist oft að ís-
lendingar séu of smáir til þess að
annast eigin varnir. Þessi skoð-
un er út í hött. Það stóð aldrei til
að sjálfstæði fengist fyrir ekk-
ert.
Það er einmitt þessi minni-
máttarkennd sem skáldsnilling-
urinn Steinn Steinarr er að hæð-
ast að þegar hann líkir þjóðinni
við fráskilda konu sem ekki
treystir sér til að lifa án nýs
verndara.
Þorri íslendinga telur sig eiga
samleið með Vesturveldunum og
Atlantshafsbandalaginu. Sé það
rétt eiga þeir að starfa þar jafnfæt-
is öðrum og byggja upp eigið varn-
arkerfi í áftingum.
Lýðræði
Enda þótt deilur „vinstri" og
„hægri" manna hafi oft gert ís-
lensk stjórnmál að hálfgerðum
skrípaleiki r rótgróin lýðræðis-
hefð okkar mesti styrkur þegar
fram í sækir.
Lýðræðið stuðlar að margpóla
samfélagi þar sem engin ein
stofnun eða flokkur geta orðið
svo valdamikil að það skerði að
ráði vaxtarmöguleika annarra
stofnana eða flokka.
Einn helsti galli á íslenska
stjórnkerfinu er kreddufesta
stjórnmálaflokkanna. Otar þar
hver sínum tota, svo oft koma
flokkarnir fram sem þrýstihópur
— eftirJón óttar
Ragnarsson
þröngra hagsmuna eða hug-
sjóna.
Annar veikleiki íslenska
stjórnkerfisins er ofþensla ríkis-
valdsins sem hefur haft þær af-
leiðingar að það getur ekki leng-
ur sinnt þeim frumskyldum sem
því ber að rækja.
Þessu þarf að breyta. Ríkis-
valdið á að vera sterkt en lítið.
Það á einungis að sinna þeim
þáttum sem einkaframtak og
frjáls félagasamtök geta eða
mega ekki sinna.
Ríkið þarf að draga mjög úr
afskiptum sínum og umsvifum í
atvinnulífinu og jafnframt að
ýta undir þátttöku einstaklinga
og félagasamtaka á sviði heil-
brigðis- og menntamála.
Aðeins á einu sviði þarf að
auka afskipti hins opinbera, þ.e.
á sviði menningarmála. Ástæðan
er sú að menningin er vaxtar-
broddur samfélagsins og um
hana gilda sérstök lögmál.
Markaðskerfið
Örlagaríkustu mistök Marx
var að átta sig ekki á því að
markaðskerfið er ekki erkióvin-
ur alþýðunnar, heldur eitt öflug-
asta vald- og tekjudreifingar-
tæki sem völ er á.
Rök hans voru þau að mark-
aðskerfið gerði aðeins þá ríku
ríkari. En kjarni máls er sá að
markaðsöflin — ef þau eru virk
— brjóta á bak aftur einokun
auð- og valdastétta.
Auðvitað hefur gamalt auð-
vald visst forskot, en það hefur
líka sá sem hefur þurft að brjót-
ast áfram af eigin rammleik.
Reynslan sýnir að sá síðarnefndi
sigrar oft að lokum.
Önnur röksemd er sú að mark-
aðskerfið stuðli að auðlindasóun
og mengun. En markaðsöfl eiga
aðeins að vera hvati. Heildar-
stefnuna á þessu sviði, sem öðr-
um, verður ríkisvaldið að marka.
En fleiri misskildu makaðs-
kerfið en Marx gamli. Margir
„hægri" menn vilja fara á hinn
kantinn. Þeirra kenning er sú að
markaðsöflin eigi að vera ráð-
andi á öllum sviðum.
Markaðskerfið nýtur sín best
þegar seld er fjöldaframleidd
Jón Óttar Ragnarsson
„Eins og nú er háttað
verður ekki séð að
neinn íslenskur stjórn-
málaflokkur sé í stakk
búinn til þess að gegna
því forystuhlutverki
sem þetta þjóðfélag
þarfnast á komandi ár-
um.
Það er þörf fyrir
nýja hugmyndafræði.
Um það þarf ekki að
efast, en nú gildir að
ánetjast ekki annarri
allsherjarteoríu, held-
ur móta stefnuna í Ijósi
fenginnar reynslu.“
neysluvara eða þjónusta á skipu-
lagðan markað. I ýmsum grein-
um menningarmála kemur þetta
kerfi að litlu gagni.
Það er sorgleg staðreynd að
markaðsöfl hafa alls ekki verið
nýtt sem skyldi í iðnaði og at-
vinnulífinu yfirleitt. í menning-
armálum hafa þessi lögmál aftur
á móti oftast verið ofnotuð.
Þótt Bandaríkin teljist ein
mesta menningarþjóð heims er
margt sem bendir til að oftrú á
markaðslögmál sé meginorsök
fyrir félagslegri upplausn, glæp-
um og firringu þar í landi.
Við eigum að draga stórlega úr
rikisafskiptum i atvinnulífinu svo
markaðsöflin fái notið sín miklu
betur. En jafnframt eigum við að
auka opinberan stuðning á menn-
ingarsviðinu.
Menning
Menningin er hér nefnd síðust,
ekki vegna þess að hún sé lítil-
vægust, heldur fyrir þá sök að
hún er undir öllum hinum þátt-
unum komin.
Menning er ekki eitthvað fyrir
fína fólkið, postulínsvasi upp á
hillu eða Kjarvalsmynd á vegg.
Menning er fyrst og fremst gerj-
un, gróska, vaxtarbroddur,
gjörningar.
Stjórnmálafiokk, sem ekki er í
fararbroddi í menningarmálum,
á hreinlega að leggja niður.
Hann er úreltur, staðnaður, gelt-
ur, til trafala, dauður nr öllum
æðum.
Menningin er n.lk’lvægasti
afrakstur af lífsbaráttu alþýð-
unnar á hverri öld. Hún er sam-
nefnari fyrir alla skapandi hugs-
un og handverk sem fram fer á
hverjum tíma.
Því miður eru einstaklingar
eða samtök sjaldnast nægilega
víðsýn og frjálslynd til þess að
geta stuðlað að frjálsri tjáningu
skapandi einstaklinga án íhlut-
unar og afskipta.
Hagfræðilega séð mætti líta á
fjármögnun lista og vísinda sem
fjárfestingu fyrir framtíðina. Að
margra dómi er hugvitsamleg
fjárfesting á þessu sviði sú arð-
bærasta sem til er.
Auðvitað kostaði sitt að
byggja Vínaróperuna. En hvert
skyldi þjóðhagslegt gildi hennar
vera orðið í auknu þjóðarstolti,
vaxandi túrisma og orðstír Aust-
urríkismanna?
Menningin er nefnilega marg-
falt mikilvægari fyrir smáþjóð
en stórþjóð. Hún er lífakkerið,
hið eina sem réttlætir tilveru
hennar og gefur einstaklingun-
um innblástur.
Sumir menntamenn tönnlast
sífellt á að menning og mark-
aðskerfi geti ekki haldist í hend-
ur. En mannkynssagan sýnir
einmitt að þessir tveir þættir
verða að fara saman.
Sumir athafnamenn telja á
hinn bóginn að menningin eigi
að lúta markaðsöflum í einu og
öllu. En reynslan sýnir að þá
breytist hún á skömmum tíma í
innantóman afþreyingariðnað.
Að sjálfsögðu á að nota mark-
aóslögmál á menningarsviðinu til
að greiða hluta kostnaðar, en um
leið á að auka stórlega skynsam-
legan stuðning hins opinbera á
þessu sviði.
Auðvitað þarf að fara að öllu
með gát. Ríkisstyrkir eru alltaf
þrautalending, ekki kjörkostur.
Hvernig hefur t.d. kirkjunni veg-
nað í náðarfaðmi hins íslenska
ríkisvalds?
Á vísindasviði þarf að marg-
falda framlög til Vísindasjóðs. Á
listasviði þarf að koma á fót öfl-
ugri hliðstæðu, Listasjóði, er
hjálpar ungu, efnilegu listafólki
að koma undir sig fótunum.
Síðast en ekki síst þarf að
bæta markaði fyrir list m.a. með
aukinni listfræðslu og listsköpun
í skólum og fjölmiðlum, svo al-
menningur læri að gera grein-
armun á „list“ og „afþreyingu".
Lokaorð
Eins og nú er háttað verður
ekki séð að neinn íslenskur
stjórnmálaflokkur sé í stakk bú-
inn til þess að gegna því forystu-
hlutverki sem þetta þjóðfélag
þarfnast á komandi árum.
Það er þörf fyrir nýja hug-
myndafræði. Um það þarf ekki
að efast, en nú gildir að ánetjast
ekki annarri allsherjarteoríu,
heldur móta stefnuna í ljósi
fenginnar reynslu.
Æ fleiri vilja nú leita aftur til
upphafsins og byggja frá grunni
á hornsteinum vestrænnar
menningar: sjálfstæðis lýðræði,
markaðskerfinu og menning-
unni.
I sjálfstæðismálum hefur
togstreita „vinstri" og „hægri"
manna leitt til þess að þjóðinni
hefur verið skipt upp í tvær
stríðandi fylkingar. Mun taka
langan tíma að græða þau sár.
Um lýðræðið eru allir flokkar
sammála, en vegna átaka hinna
andstæðu póla er stjórnkerfið
orðið svo veikt að þjóðin öll er að
verða leiksoppur þrýstihópa og
hagsmunasamtaka.
Um markaðskerfið er það að
segja að það hefur að vísu haldið
velli, en mjög er að því þrengt.
Fyrir bragðið hefur smáiðja
sjaldan þróast yfir í blómlega
stóriðju.
Af þessu hefur leitt að margir
eru fullir vantrúar á getu ís-
lensks iðnaðar og atvinnuvega
landsmanna yfirleitt. En þessi
vanmetakennd er með öllu óþörf.
Fyrir bragðið álíta ýmsir
hagsmunahópar að skjótasta
leiðin til iðnþróunar sé í gegnum
ríkisforsjá. Aðrir heimta „er-
lenda stóriðju" sem oftast á
meira skylt við orkusölu en iðn-
þróun.
Á menningarsviðinu er engin
opinber lista- eða vísindastefna
til. Er það ótrúleg yfirsjón hjá
þjóð sem á tilveru sína að þakka
fornum menningararfi.
íslenskir stjórnmálamenn
virðast ekki gera sér neina grein
fyrir því að íslensk vísindi eru
forsenda þess að efnahagslífið
rísi úr rústum verðbólgu og
versnandi viðskiptakjara.
í mörgum listgreinum er nú
svo komið að upprennandi lista-
menn hafa aðeins tveggja kosta
völ: að finna sér arðbærara starf
eða flytjast úr landi ella.
En hver er undirrótin? Er hún
sú að stjórnmálamennirnir hafi
ekki næga trú á landinu,
atvinnuvegum þess eða menn-
ingu til að láta af einhæfu karpi
um aukaatriði?
Eða er skýringin sú að flokk-
arnir séu orðnir svo háðir
brjóstviti og firrtir sérþekkingu
að þeir séu hættir að þekkja mun
á réttu og röngu? Það skyldi þó
ekki vera.
En hver svo sem skýringin er
þá er hitt ljóst að við þurfum á
flóknari heimsmynd að halda en
sósíalisma eða markaðshyggju.
Vonandi getur þetta þing skapað
umræðu um nýja heimsmynd,
nýja hugmyndafræði.
hugmyndafræði
Þessir krakkar héldu fyrir
nokkru hlutaveltu í Kópa-
vogi til ágóöa fyrir Um-
sjónarfélag einhverfra
barna og söfnuðu 350 krón-
um til félagsins. — Krakk-
arnir heita Aðalheiður
Kristjánsdóttir, íris Halla
Nordquist, Jónas E.
Nordquist og Laufey
Kristjánsdóttir.
Þessar ungu stöllur efndu fyrir nokkru til hlutaveltu til
ágóða fyrir starfsemi Styrktarfél. lamaðra og fatlaðra.
Söfnuðust þar 500 krónur. Telpurnar heita Þóra Vésteins-
dóttir og Edda Vikar Guðmundsdóttir.