Morgunblaðið - 24.04.1983, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. APRÍL 1983
Uppljóstranir í nýrri bók um frægasta morð hernámsáranna í Danmörku
Myrða átti
Poul Reumert í stað
KajMimks
Danski leikarinn Poul Reumert, mikill íslandsvinur og eiginmaður íslenzku leikkonunnar önnu Borg, var á „dauðalista" nazista. í nóvember 1943 átti að
leiða hann fyrir aftökusveit nazista.
Fulltrúi þýzku stjórnarinnar, dr. Werner Best, skarst í leikinn á síðustu stundu, eins og komið hefur fram ífrétt í blaðinu, og krafðist þess að Reumert yrði
þyrmt af því að „honum þætti Reumert svo góður leikari’". í staðinn skaut aftökusveit nazista prestinn, leikritahöfundinn og skáldið Kaj Munk.
Þetta er ein af mörgum uppljóstrunum, sem koma fram í bók eftir danskan lýðháskólamann, Bjarne Nielsen Brovst. Bókin kemur út í haust ogfœr nafnið
"Morðið á Kaj Munk ".
Eins og fram kemur í dönskum
blöðum vekur það ekki síður at-
hygli að í bókinni afhjúpar höf-
undurinn manninn, sem var
„fræðilegur morðingi" Kaj Munks,
eins og hann orðar það.
Þessi maður var Hans Wásche,
menningarmálafulltrúi Þjóðverja
í Danmörku. Hann stóð að því
ásamt dr. Werner Best og SS-for-
ingjanum Rudolf Milner að ákveð-
ið var að taka Kaj Munk af lífi til
þess að sýna að andspyrnan gegn
hernámsliði Þjóðverja borgaði sig
ekki.
Hans Wásche er önnur aðal-
sögupersóna bókarinnar af tveim-
ur að því er fram kemur í blaða-
viðtali við hítfundinn.
Aðdáandi Hitlers
„Það eru fyrst og fremst árang-
ursrík bréfaskipti við dr. Werner
Best, sem hafa gert það að verkum
að mér hefur tekizt að grafa upp
þessar nýju upplýsingar," segir
hann.
„í bókinni segi ég frá örlögum
þessara tveggja manna, prestsins
Kaj Munks og Þjóðverjans Hans
Wásche, sem höfðu hitzt fyrir
1943. Það merkilega er að Munk og
Wásche höfðu í grundvallaratrið-
um sömu trú á „friðar-einræðis-
herranum“ Adolf Hitler 1 upphafi,
á árunum 1920 til 1921.
Báðir voru hugfangnir af mik-
ilmennum sögunnar, mönnum á
borð við Cæsar og Hannibal," seg-
ir hann enn fremur. „Þetta er í
meginatriðum undirrót þess hat-
urs, sem Wásche lagði á Kaj Munk
— það að Kaj Munk, sem Wásche
dáði, sveik hugsjónir æskuáranna.
Árið 1920 var Hans Wásche
starfandi kennari í þýzka skólan-
um Sankt Petri f Kaupmannahöfn.
Rétt hjá, í Larslejrstræde, bjó
ungur guðfræðistúdent, Kaj Munk
að nafni.
Heita má víst að þeir hafi hitzt
einhvern tíma um þessar mundir
og það hefur örugglega gerzt f
dansk-þýzka klúbbnum, þar sem
rithöfundarnir Johannes V. Jen-
sen og Harald Bergsted voru einn-
ig tíðir gestir.
Á tímabilinu 1921 til 1930 fór
Wásche aftur til Þýzkalands og
gekk í Nazistaflokkinn. Hann kom
síðan aftur til Danmerkur áður en
Hitler komst til valda. Að þessu
sinni gerðist hann fastur starfs-
maður þýzka skólans í Kaup-
mannahöfn."
Tökubarn
Kaj Munk var fæddur 13. janúar
1898 í Maribo. Hann var skírður
Kaj Harald Leiniger Petersen og
var einkasonur sútarameistara, en
missti báða foreldra sfna. Þegar
hann var fimm ára tóku barnlaus
Poul Reumert og Niels Bohr.
„æskulýðsmálaráðherra". Það var
enginn annar en Wásche, sem tók
við bréfinu og svaraði þvf.
Skömmu sfðar skildu leiðir
þessara tveggja manna. Kaj Munk
hóf upp raust sina gegn nazisman-
um og dvöl þýzkra hersveita f
Danmörku. Það rann upp fyrir
honum að bjargföst trú hans á
mannkærleika gat ekki átt sam-
leið með Gyðingaofsóknum naz-
ista og hann varð stöðugt ómyrk-
ari í máli.
Hatur Wásche á Kaj Munk jókst
því meir sem Munk hafði sig f
frammi til þess að mótmæla her-
námi Þjóðverja.
Haustið 1943 hafði andspyrnan
gegn nazistum í Danmörku smátt
og smátt náð hámarki. Æðstu
ráðamenn nazista i Þýzkalandi og
Danmörku höfðu smám saman
gert sér grein fyrir því að hatur
Dana á Þjóðverjum jókst með
hverjum manni úr andspyrnu-
hreyfingunni, sem Þjóðverjar tóku
aflffi.
Yfirmenn nazista vildu reyna
eitthvað nýtt. Þá hófust alvarleg-
ar umræður um það að finna
Frí Stadilö i VesturJótíandi, skammt M Vederuö þar sem Kaj Munk rar
þjónandi prestur.
hjón, sem bjuggu á hjáleigu, hann
í fóstur og hann tók nafn þeirra.
Fósturforeldrarnir héldu hon-
um að bóknámi og vildu að hann
lærði til prests. Trúarlegt and-
rúmsloft mótaði hann og aðstoð-
arprestur, Oscar Geismar kapell-
án í Tirsted, opnaði fyrir honum
heim skáldskaparins.
Þegar hann var 19 ára nemandi
f Dómkirkjuskólanum í Nyköbing
samdi hann fyrsta leikrit sitt,
„Pílatus". Hann tók mikinn þátt í
félagslífi stúdenta þegar hann
stundaði háskólanám f guðfræði.
Hann varð prestur í Vedersö á
vesturströnd Jótlands 1924 og
kvæntist ungri stúlku úr nágrenn-
inu. Hann var mjög vel látinn og
vinsæll prestur og hlaut mikið lof
fyrir kvæði sín og leikrit, þótt
hann væri nokkuð umdeildur. Þeir
sem höfðu mest áhrif á hann voru
Oehlenschláger, Ibsen og Shake-
speare.
Hann valdi oft söguleg við-
fangsefni til að varpa ljósi á sí-
gildar eða algildar hugmyndir.
Dramatísk leikrit hans hleyptu
nýju lffi í danskt leikhúslíf.
Hann skrifaði mikið í blöð og
fáir Danir þóttu gæddir eins góð-
um blaðamennskuhæfileikum og
hann. En hann var stundum gagn-
rýndur fyrir of leikræna tilburði,
sem voru m.a. sagðir stafa af þvf
að hann væri prestur.
Dýrkun Munks á mikilmennum
var honum mikil uppspretta í leik-
ritagerð, en leiddi hann út í að-
dáun hans á einræðisherrum. Sú
aðdáun kólnaði þegar Þjóðverjar
hertóku Danmörku.
Fyrsta sviðsetta verk hans, „En
Idealist" (1928) lýsir baráttu og
hruni ofurmennisins. Það leikrit
gekk illa í fyrstu uppfærslu, en
fékk góðar viðtökur þegar það var
sýnt aftur tíu árum síðar.
Leikrit hans fjölluðu m.a. um
Hinrik VIII, prest sem er hikandi
í trúnni en vill koma þjóðfélaginu
að gagni með boðun trúarinnar,
Mussolini og herferð hans f Ab-
yssiníu, Gyðingavandamálið og
c|fsóknir einræðisherra gegn anda
og sannleika, Sigbrit og Kristján
II, trúar- og þjóðernishreyfingu
Grundtvigs o.fl.
Frægasta og bezta leikrit hans
er líklega „Orðið" ((1932), sem er
þekkt hér á landi. Áf öðrum verk-
um hans má nefna „Cant" (1931),
„Hina útvöldu" (1933), sem hann
kallaði kristilegasta verk sitt,
„Sigurinn" (1936) og „Niels Ebbe-
sen“ (1942).
Þjóðverjar stöðvuðu sýningu
síðastnefnda leikritsins, en það
var fært upp aftur 1945. Það fjall-
ar um andlegt viðnám föðurlands-
vina gegn þýzkum harðstjóra.
Munk sendi auk þess frá sér smá-
sögur, ritgerðasöfn, ljóðmæli, safn
predikana og minningarbókina
„Foraaret saa sagte kommer"
(1942), sem er mjög persónulegt
rit.
Munk var sístarfandi og tók
þátt í umræðum um flest mikil-
væg málefni í Danmörku, ekki sízt
stjórnmál. Þátttaka hans i þessum
umræðum mótaðist mjög af andúð
hans á lýðræði, en þegar þýzka
hernámið breytti afstöðu hans
reis hann óttalaus gegn nazistum.
Fimleika-nazistinn
Síðustu „jákvæðu" samskipti
þýzka menningarmálafulltrúans
Wásche og Kaj Munk áttu sér stað
þegar Munk sendi þýzku hernáms-
stjórninni bréf. Þar lagði hann til
að fimleikahetja, sem hallaðist að
nazistum, Niels Buch Ollerup, yrði
þyrfti einhvern „mikinn menning-
armann" og láta hann gjalda and-
spyrnunnar í stað ungra og
óþekktra manna úr andspyrnu-
hreyfingunni, sem höfðu verið líf-
látnir fram til þessa.
„Skipunin kom beint frá Berlín í
októíbr/nóvember 1943,“ segir
Bjarne Nielsen Brovst:
„Hitler vildi binda enda á and-
spyrnuna í eitt skipti fyrir öll.
Mörg nöfn voru nefnd á fundi dr.
Werner Best, Hans Wásche og
SS-foringjans Rudolf Milner, sem
var nýkominn frá austurvígstöðv-
unum. Smám saman beindist talið
að tveimur hugsanlegum fórnar-