Morgunblaðið - 10.11.1983, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. NÓVEMBER 1983
Afleiðingar skógaspjalla
á Hálsi í Fnjóskadal
— eftir Hákon
Bjarnason
Sjaldan er unnt að rekja land-
skemmdir og uppblástur langt aftur í
aldir og fylgjast með því hvernig
gróður og jarðvegur verður tortím-
ingunni að bráð. Sakir þess er lær-
dómsríkt að kynnast því hvernig ís-
lenskur stórskógur er upprættur
fyrir röskum tveim öldum með þeim
afleiðingum að eftir er lífvana og
illræktanleg eyðimörk. Slíka sögu
má rekja frá upphafi til enda á mel-
unum norð-vestan við Háls í
Fnjóskadal. f næstu grein er sagt frá
hvflíkum erfiðleikum þaö getur vald-
ið að endurgræða slíka eyðimörk svo
að gagni komi.
Útsýn af Vaðlaheiði yfir Eyja-
fjörð á fögrum sumardegi hefur
löngum verið rómuð af mörgum og
talin ein hin fegursta hér á landi.
En útsýni af heiðarbrúninni að
austan er einnig tilkomumikil
þegar allur Fnjóskadalur og
Ljósavatnsskarð liggja fyrir fót-
um vegfarenda en Mývatnsfjöllin
blána lengst i austri. Austurhlíðar
dalsins í suðurátt eru að mestu
samhangandi birkiskógar allt frá
ánni og upp undir efstu brúnir, en
við norðurmörk Vaglaskógar ofan
við gömlu brúna þrýtur skóglend-
ið, og þar tekur við brún eyðimörk,
afblásnir melar, sem teygja sig
inn í Ljósavatnsskarð. Utar í daln-
um austan megin skiptast á móar
og afblásið land. Þessir melar
norðan og vestan við Háls voru
nefndir Hálsmóar á öldinni sem
leið, en þar áður Hálsskógur.
Frásögn Jarðabókar
árið 1712
Samkvæmt Jarðabók Árna
Magnússonar og Páls Vídalíns er
skógurinn á Hálsi talinn einn af
bestu raftskógum Fnjóskadals og
verður ekki betur séð en að allt
Hálsland hafi verið vaxið mjög
álitlegum birkiskógi. Ljóst er af
öllu, að samfelldur skógur hafi
verið frá Fornastöðum þvert yfir
mynni Ljósavatnsskarðs að Hálsi
og þaðan að Vöglum. Árið 1712
voru 45 jarðir byggðar í Fnjóska-
dal og var skógur á þeim öllum
nema 6. Þær lágu við alfaraleiðir
um dalinn og gefur það auga leið
að þar hafi ásóknin í viðarkol
komið fyrst og harðast niður. Af
lýsingu Jarðabókarinnar að dæma
hefur Fnjóskadalur verið mjög
skógi vaxinn fram yfir 1700.
Raftviðar- og timburskógur er tal-
inn á mörgum jörðum og sæmi-
legur skógur á flestum hinna 39
skógarjarða. Víða er kvartað um
að útheysslægjur skorti því að
engi sé smáfengið nema það sem
henda má i smálágum innan um
skóginn. Af slíku orðalagi er auð-
sætt að skóglendið hefur verið all-
þétt.
Skömmu eftir að Jarðabókin er
tekin saman hefur ásóknin í
Fnjóskadalsskóga aukist mjög þar
eð skógar í Eyjafirði eru á þrotum
um þessar mundir. Síðan var
gengið svo hart að verki næstu
tvær aldirnar að um aldamótin
1900 voru aðeins eftir skógaleifar
á 6 jörðum. Skógi hafði verið rutt
af 33 jörðum á 200 árum og af því
hlutust margskonar landspjöll
eins og brátt skal að vikið.
Skógaböðullinn á Hálsi
Fáum árum síðar en Jarðabókin
er tekin saman á Hálsi fæðist
presthjónunum þar sonur, Jón
Þorgrímsson að nafni. Hann verð-
ur aðstoðarprestur föður síns 1736
og fær svo veitingu fyrir Hálsi
1739. Situr hann jörðina í 56 ár.
Hann var talinn hraustmenni en
ágengur og harðbýll. Gerði hann
skóginn á Hálsi sér að féþúfu og
ruddi hann svo gersamlega að árið
1773 er ekki talin nein hrísla uppi-
standandi lengur. Séra Jón var
kærður hvað eftir annað fyrir
óleyfilega meðferð á skóginum, en
gat ávallt vikið sér undan með til-
kvöddum þingsvitnum þannig að
lögum varð ekki komið yfir hann.
Atferli séra Jóns er allvel lýst í
grein í Ársriti Skógræktarfélags
Islands árið 1939 og vísast til
hennar ef einhver vildi vita meira
um þetta.
Úr Ferðabók Ólafs
Olaviusar
Árið 1777 átti Olavius leið um
þveran Fnjóskadal á rannsóknaför
sinni um landið. Hann hefur farið
yfir Fnjóská á Nesvaði og síðan
riðið göturnar heima að Hálsi og
þaðan um Ljósavatnsskarð. I
Ferðabókinni er eftirfarandi lýs-
ing hans á þeirri leið:
„Eftir því sem mér hafði verið
sagt, bjóst ég við að sjá náttúru-
fyrirbrigði í Fnjóskadal, sem
sjaldgæft er á Islandi, en það er
skógur og tré svo hávaxin, að ríð-
andi maður með upprétta svipu
gæti dulist undir þeim. En sú von
brást. Líkaminn var horfinn, en
skugginn einn eftir. Þó var mér
einróma tjáð af kunnugum
mönnum, að fyrir 20 árum hefðu
slík tré vaxið hvarvetna þeim
„Þeir, sem fara bfl-
veginn um Laugardal og
Biskupstungur, hljóta að
taka eftir hroðalegri
meðferð á skóglendi,
sem var undurfagurt
fyrir nokkrum árum.
Sama sjón, og ekki feg-
urri, blasir við efst á
Rangárvöllum, og þeir,
sem farið hafa um
Skaptártungu með
nokkurra ára millibili,
hljóta að sjá hve birkið
hefur víða orðið undan
að láta fyrir of mikilli
sauðbeit.“
Fyrri grein
megin Fnjóskár, sem prestssetrið
Háls stendur, og það þétt saman,
en nú sést þar ekkert tré, hvorki
stórt né lftið, ungt né gamalt,
nema aðeins rætur sem sýna, að
þarna hafi verið skógur, og litils
háttar runnskógur hinum megin
árinnar. Það er næstum því ótrú-
legt, að slík eyðilegging skuli hafa
getað átt sér stað á svo skömmum
tíma, og þó er það því miður satt.
Slík eyðing er hálfu hörmulegri en
ella sakir skógleysis landsins, og
mér virðist það sé ekki aðeins brot
á tilskipuninni frá 10. maí 1755,
heldur einnig gegn þeirri reglu og
umhyggju, sem mönnum ber
skylda til að sýna samtíð sinni og
eftirkomendum er þeir höggva tré
lÆ alin frá rót eða höggva annað
tré inn að merg, láta það síðan
standa og veslast upp engum til
gagns, en höggva hins vegar næsta
tré við það. Annars vildu menn
ekki kenna illri meðferð eingöngu
um eyðingu skógarins, en töldu
fram ýmsar orsakir aðrar, svo
sem: a) óhemjuleg snjóþyngsli
mestan hluta vetrar; snjórinn
hefði sveigt niður greinar trjánna
og brotið þær, og hefði síðan kom-
ið fúi í skóginn. b) Ókennilegir
maðkar, sem komið hefðu fram
fyrir 30 árum og hefðu sést skríða
upp trjábolina, síðan hefðu blöðin
visnað og greinarnar þar á eftir. c)
Kuldinn, sem stafar af hafísnum,
þegar hann er við land. En þegar á
allt þetta er litið, mun hver maður
sjá, að þetta eru aðeins aukaor-
sakir, sem stutt hafa að eyðingu
þessa skógar á svo skömmum
Loftmynd af Hálsmelum í Fnjóskadal
Gamla brúin yfir Fnjóskadal er neðst til vinstri á myndinni en prestsetrið á Hálsi í vegabugnum
ofarlega til hægri. Fjarlægðin milli brúar og Háls er um 2,5 kflómetrar. Á myndinni eru melarnir
Ijósir en lyng- og hrísmóar dökkir. Langi uppblástursgeirinn á miðri mynd frá brúnni og norður fyrir
Háls er um 100 hektarar. (Mjndin er birt mea leyn Undmælinga fsianda.)
Hákon Bjarnason
tíma. Maðkarnir hafa að sjálf-
sögðu ekki verið annað en hinn al-
gengi (birkimaðkur) Phalaena
betularia, sem lifir á blöðum birk-
isins og etur þau, en veldur engum
verulegum sjúkdómi í trénu. Um
kuldann er það að segja, að tré
þessi hafa alist upp við hann, svo
að hann hefði ekki átt að valda
þeim nokkru sérstöku tjóni, þótt
kuldar væru að vísu óvanalega
miklir árin 1771—1772, og þó að
langvinn snjóþyngsli, ekki síst
þegar veður er umhleypingasamt
með spilliblotum, séu ekki hag-
stæð skógargróðri, þá geta þau
samt ekki valdið slíkri gereyðingu,
sem hér var um að ræða.“
(rit Ó. Olavius: Feróabólt, Rvk. 1964. Þýóing
Steindórs Steindórssonar.)
Af þessari lýsingu er auðsætt að
séra Jón hefur rutt alla sléttuna
neðan og vestan við túnið á Hálsi
á einum 25 árum, landsvæði sem
er nokkuð á annað hundrað hekt-
ara. En Olavius reið ekki um bera,
örfoka mela. Þykkur jarðvegur,
valllendi og lyngmóar tóku yfir
allt landið, og það hefur verið
ágætis beitiland og sjálfsagt notað
til hins ýtrasta alla tíð.
Síðari tíma heimildir
Jón Kr. Kristjánsson, kennari,
fræðimaður og fyrrum bóndi á
Víðivöllum í Fnjóskadal, gaf mér
eftirfarandi upplýsingar um Háls-
land fyrir tveim árum. „Þorsteinn
Sigurðsson, járnsmiður, (móður-
bróðir Sigurðar Sigurðssonar,
búnaðarmálastjóra), vinnumaður
á Hálsi 1850—1856, segir að þá
hafi ekkert af landinu verið farið
að blása upp. Mest hafi þá verið
lyngi og hrísi vaxnir móar en allur
skógurinn þá eyddur." Enda var
landið þá nefnt Hálsmóar eins og
áður er sagt.
Svo heppilega vill til, að geymst
hefur vitnisburður frá því um
1860, sem segir frá upphafi land-
skemmda. Séra Jón Þorsteinsson,
prestur á Möðruvöllum í Hörgár-
dal, fæddist á Hálsi 1849 og ólst
þar upp. Hann segir svo í bréfi til
Sigurðar Da\ íðssonar á Veturliða-
stöðum í Fnjóskadal: „Fyrir sex
árum fór ég síðast um á gamla
Hálsi... Varð mér við það enn
starsýnna en fyrr á eyðingu lands-
ins. Var ég að bera það í huganum
saman við það sem var þegar ég
var lítill drengur og fór á stekkinn
vestur á nesinu. Þá sást ekki á
stein á öllu svæðinu frá Nesgötum,
og því síður utar og fram úr, nema
efst við Skógaklauf og byrjað var
að renna sandi út frá Stórulágar-
barminum.“ Bréf þetta er skrifað
1904, og stekkurinn, sem talað er
um, er skammt í suðaustur af
bænum í Nesi.
Af þessu bréfi er ljóst, að land
hefur ekki tekið að blása upp fyrr
en um 1860 þegar sandur fer að
renna úr Stórulágarbarmi, en sá
staður er malarásinn beint austan
og upp frá gömlu Fnjóskárbrúnni,
þar sem þjóðvegurinn liggur upp á
melana. Hann ber hátt yfir ána,
og því mæðir suðvestanáttin á
honum, en það er sú áttin sem
veldur hvað mestu jarðvegsfoki á
Norðausturlandi. Frá Stórulág-
arbarmi er nú um tveggja og hálfs
kílómetra löng og um fjögur til
sex hundruð metra breið afblásin
rák, um 100 hektara blásið og ör-
eytt land. Að auki eru margar
melskellur milli gróinna moldar-
barða beggja vegna við aðalrák-
ina.