Morgunblaðið - 11.12.1983, Blaðsíða 46
46
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 1983
í DAG Á ALLT HEIMA í SÖGUNNI
Viötal við Einar Má Guðmundsson, rithöfund
Sérstæö skáldsaga, þar sem margar sögur og margar og ólíkar persónur vefast
saman í safaríka frásögn, draga okkur á fund höfundarins Einars Más Guömundsson-
ar í þann mund sem hann kemur til heimaborgar sinnar Reykjavíkur frá Kaupmanna-
höfn vegna útkomu þessarar bókar „Vængjasláttur í þakrennum“. Það er fyrsta
íslenzka skáldsagan af gerö þeirri sem nú ryöur sér til rúms í heimsbókmenntunum,
í kjölfar Blikktrommunnar hans GUnthers Grass, sem var tímamótaverk á þeim
vettvangi, aö því er Einar Már útskýrir fyrir okkur í þessu viötali. í hans sögu er þaö
líka drengur og þó ekki drengur sem söguna segir. Sá hinn sami sem í verölaunabók
höfundar frá í fyrra, sem bar nafnið „Riddarar hringstigans“. Sá var þó greinilega sex
ára. Þessi hefur engan aldur lengur.
Þetta er sagan af hverfinu sem
manni sýnist stundum vera inni í
Vogum en umbreytt í skáldskap.
Sagan sem byrjar aö segja frá
sköpunarverkinu á 6 dögum, þeg-
ar rakarinn í einsemd vetrarkuld-
ans smíðaði fyrsta dúfnakofann.
En fyrsti dúfnakofinn var ekki sá
síöasti, því kofarnir breiöast út og
hleypa lífi og fjöri i allt, koma upp
fuglakaupmönnum svo það er sem
hverfið breytist í blómlegt miö-
aldaþorp þar sem verslunin
blómgast. Segir frá kaupmanni
hverfisins sem var skátaforingi.
Sendisveini hans sem heillar allar
húsmæöurnar meö sérhönnuðu
yfirvararskeggi í amerískum leik-
arastíl. Segir frá segulbandi sem
var búiö að sigla í óratíma um sjó-
inn áöur en unglingarnir gátu byrj-
aö aö dansa eftir tónum þess.
Segir líka frá stráknum sem sat
uppi í Ijósastaur og horföi á heim-
inn. Frá ameríska stráknum sem
kom meö fyrstu skellinööruna. Frá
rauöhæröa konunginum sem
veiddi dúfur meö munnhörpu.
Segir frá undirbúningi aö götu-
bardaga og götubardaga í nútíma-
stíl og fornsögulegum í senn. Frá
þvottamanninum sem varð aö
fangaveröi. Frá villiköttum hverfis-
ins, sem sumir enda í strigaþoka.
Frá vel tömdum dúfum er mynda
varnarbandalag. Og í borg sem
heitir Reykjavík segir m.a. frá
togarasjómönnum sem koma meö
bítlaæöiö til borgarinnar, frá leik
aramyndaæöinu mikla, frá átökum
húsmæðranna viö dúfurnar og
hvernig fer fyrir dúfunum í borg
sem heitir Reykjavík og ...
Furöuhlutir ekkert
furöulegir
Svo sem sjá má er þessi skáld-
saga Einars Más æöi viöburöarík
aö stíl og efni. Svo mjög aö blaöa-
maöur veit ekki hvar skal byrja og
hvar skal standa í spurningum um
svo nýstárlega hluti. Hefur þó
fengiö stikkoröiö Gúnther Grass
og spyr hvort Einar sé mikill að-
dáandi hans. — Gunther Grass er
guðfaðir þess nýjasta sem er að
gerast í bókmenntum, svarar hann
um hæl og ég er ekki einn um það
aö telja aö Blikktromman hans sé
tímamótaverk. Þegar Óskar í upp-
hafi sögunnar liggur fyrir er hann í
rauninni aö tala um bókmenntirn-
ar. Segir hann aö í dag sé sagt að
ekki sé hægt aö skrifa neinar sög-
ur, því engar sögur gerist. Þar er
ég sammála Óskari aö slíkt er rugl,
svarar Einar Már. Fyrir modernist-
ana skipti sagan ekki máli. Þeir
létu söguþráðinn lönd og leið, gáfu
honum á kjaftinn. í nútímanum var
í þeirra huga ekkert rúm fyrir sögu.
Með Blikktrommunni voru nútíma-
viöhorfin og sagan samræmd.
Þetta er þaö sem suðuramerísku
höfundarnir hafa veriö aö fást viö.
Skáldsögur þeirra eru sögur, um
leiö og öll önnur atriöi falla þar inn
í. Og í dag á allt heima í sögunni.
— Getur íslensk söguhefð meö
íslendingasögum komið inn í
þessháttar bókmenntir?
— Fellur mjög vel þarna inn í,
svarar Einar Már hiklaust. Enda
hafa margir suöuramerískir rithöf-
undar lært af íslendingasögunum.
Þar er sagt frá öllu í beinni frásögn
og ekkert kemur á óvart. Hjá
okkur hafa furöulegir hlutir aldrei
veriö neitt furöulegir. Og Þaö sem
kallað hefur veriö magískur real-
ismi er ekkert magískur fyrir þeim.
Þetta eru engar furöusögur. Þessi
greinarmunur er einfaldlega ekki
geröur. Hann á bara heima í þess-
ari evrópsku skynsemistrú. Þetta
er þaö sem nú er aö stinga sér
niöur um allan heim. Bólar á því i
Noregi, Indlandi og víöar. Fleiri
þjóöir en íslendingar eiga sér
söguhefö. Hvernig minar sögur
standi gagnvart furöusögunum? Ef
til vill má segja aö í Riddurum
hringstigans sé raunveruleikinn
furöulegur. En í Vængjaslættinum
séu furöurnar raunverulegar.
— í báöum þessum bókum
kannast maður viö viss kennileiti
í Hverfinu. Er sögusviðið kannski
inni í Vogum, þar sem þú áttir
heima drengur?
— Þaö sem ég er aö fjalla um er
hverfi og inn í þaö hverfi er svo leitt
allt mögulegt annaö. Ég vil lýsa
hverfi í borg og þá bý óg til hverfi í
borg. Þaö er ekki ákveöiö hverfi.
En sögulega er þetta ímynd þeirra
hverfa sem mynduöust á 6. og 7.
áratugnum, þegar borgin blossaöi
hér upp. Tíminn er þó ekki afmark-
aður. í mínum huga gæti þetta
hverfi veriö hvar sem er á hnettin-
um. Svo getur veriö aö fólk geti
þekkt einkenni af hverfunum í
austurhluta borgarinnar, og sviöiö
teygist svo yfir alla borgina. Þarna
er búiö til hverfi sem ég get dregiö
allt mögulegt inn í. Hverfi sem um-
myndað er i skáldskap. Þaö má
kannski segja aö Vængjasláttur í
þakrennum sé nokkurs konar
menningarsaga. Sú menningar-
saga sem aldrei var skráö en ger-
ist í samskiptum fólks. I öllu sem
upp á kemur. Margvíslegum maní-
um og æöi er þar þjappaö saman.
— Fyrst við erum að tala um
hverfi, mætti kannski skjóta því
inn í hvernig þessi fæðingarborg
þín, Reykjavík, kemur þér fyrir
sjónir eftir nokkurra ára búsetu í
Kaupmannahöfn?
— Þessar tvær borgir eru mjög
ólíkar. Reykjavík er í mínum aug-
um ákaflega poetísk borg. Kannski
vegna þess hve hún er lítil en samt
meö ýmsa borgarþætti í sór. Þegar
ég var lítill fannst mér borgin alltaf
viöráöanleg. Fór snemma aö fara
könnunarferöir um bæinn. Sex ára
gamall held ég aö ég hafi vitað
hvaö allir strætisvagnabílstjórarnir
hétu. Foreldrum mínum þótti
furðulegt aö í sunnudagsbíltúrun-
um þekkti ég allan gamla bæinn.
Var búinn aö rannsaka þaö upp á
eigin spýtur. í Reykjavík er mikil
náttúra, mikiö af auðum svæöum
og viöáttu, þar sem hugurinn getur
leikiö lausum hala. Sjórinn lék líka
stórt hlutverk meö niöurníddum
skipsflökum þegar maöur var
yngri.
Þessi áhrif af Reykjavík æskuár-
anna koma mjög fram í Vængja-
slætti í þakrennum. Auöa svæöiö
viö sjóinn, þar sem skipsflökin og
Keilir eru í nánd. Túnin og holtin
veita nægt rými fyrir dúfnakofana
er þar hafa svo stóru hlutverki aö
gegna. En Einar Már Guömunds-
son er fæddur í Reykjavík 1954,
var í Vogaskóla, Lindargötu-
Kvótaskipting á ailan togarafisk
fáránleg og óarðbær vitleysa
— eftir Ólaf Örn
Jónsson
Mikið er rætt og ritað um fisk-
veiðar og fiskvinnslu um þessar
mundir. Menn tala um hallarekst-
ur útgerðar, lélegt hráefni, smá-
fiskadráp og kvótaskiptingu. En
eitt heyrist varla nefnt, enda
sennilega flestir ánægðir yfir að
kjör sjómanna hafa dregist svo
mikið saman að ekki finnast nú í
hinum vestræna heimi svo aum
kjör sem hinum íslenska sjómanni
er boðið uppá í dag. Eftir aflaárin
’80 og ’81 þegar laun sjómanna
gerðu lítið meira en að haldast
óbreytt vegna „skynsamlegrar"
stefnu Steingríms Hermannsson-
ar, „sjómenn bera skert fiskverð
með auknum afla“, hafa samdrátt-
arárin ’82 og ’83 skollið á sjó-
mönnum með fullum þunga langt
umfram þá kjaraskerðingu sem
aðrir landsmenn hafa mátt þola á
þessu ári. Maður skyldi ætla að
þegar ljóst varð árið ’82 að um
verulegan samdrátt var að ræða í
afla á skip kæmi fyrrnefndur
Steingrímur með „sjómenn bera
skertan afla með auknu fiskverði",
en svo var ekki. í staðinn lýsti hnn
því yfir að hagnaðurinn af aflaár-
unum tveimur hefði verið tekinn í
eyðslu í þjóðfélaginu, ekki ein ein-
asta nýkróna til í verðjöfnunar-
sjóði.
Án þess að ég ætli að fjölyrða
meira um kjör sjómanna hér vil ég
benda á að ef borið væri saman
fiskverð til skipta 1973 og í dag
miðað við verðlag þá og nú er ekki
fráleitt að áætla að fiskverð í dag
sé um 40% of lágt nú.
Hallarekstur útgerðar er eitt af
málum málanna. Skal nokkurn
undra að illa gangi að gera út þeg-
ar útgerðarmenn eru búnir að láta
undanfarnar ríkisstjórnir teyma
sig út í þá fiskverðsskerðingu sem
orðin er í staðinn fyrir þær sposl-
ur sem þeir hafa fengið í formi
29% kostnaðarþáttar umfram al-
mennt fiskverð, og 9% auka-
greiðslu frá áhöfnum þeirra skipa
sem stunda siglingar. Vel rekin
útgerð á Islandi stæði ágætlega í
dag með sama fiskverði og var
1973, jafnvel nýju bátarnir hans
Steingríms.
Lélegt hráefni. Á fiskmörkuðum
erlendis er borgað hærra verð
fyrir góðan fisk. Islendingum virð-
ist öfugt farið, fiskverðið er fellt
og síðan hrópað á mefri gæði og
betri meðferð. Þrátt fyrir að fisk-
iðjuverin eigi ekkert skilið nema
kolmaðkaða gúanó-vöru fyrir það
verð sem þeir greiða vil ég full-
yrða hér og nú þvert ofaní yfirlýs-
ingar framleiðslustjóra BtJR,
Svavars Svavarssonar, og fleiri
álíka spekinga, að aldrei áður hef-
ur betri fiskur borist á land úr
togurunum en einmitt nú. Með
minni afla og fullum tökum á
kassavæðingunni eru sjómenn
búnir að ná fullkomnun í geymslu
og meðferð sjávarafla miðað við
þá tækni sem nú er. Hinsvegar
þarf ekki annað en að lesa mats-
reglur framleiðslueftirlits sjávar-
afurða til að sjá að nánast allan
fisk er hægt að dæma niður og hef
ég orðið vitni að þegar stór þorsk-
ur var dæmdur í annan flokk
vegna eins fersentimetra mar-
bletts í þunnildi.
Svæðislokanir Hafrannsókna-
stofnunar og smáfiskadráp togar-
anna. Skyldu allir gera sér grein
fyrir hvað er að gerast á miðun-
um. Fyrir nokkrum árum var 65
sm þorskur flokkaður sem stór
þorskur. í dag er 57 sm fiskur
flokkaður sem smáþorskur í
skyndilokunarreglum Hafrann-
sóknastofnunar. Staðreyndin er að
55—65 cm fiskur er besta hráefni
sem til er fyrir frystiiðnaðinn, og
er því fráleitt að hafa viðmiðun-
armörkin yfir 55 sm. Væri Haf-
„Ég tel aö með því að
skipta þorskskammti
togaranna með kvóta-
kerfi sé stigið nógu stórt
skref í átt til friðunar án
þess að áhöfnum skip-
anna sé gjörsamlega
meinað að bjarga
rannsóknastofnun nær að fara
framá endurlokun á reglugerð-
arkálfum þeim í Reykjafjarðarál
og útaf Langanesi sem títtnefndur
Steingrímur lét opna á sínum
tíma, en uppúr þeim svæðum hef-
ur nánast aldrei síðan elstu menn
muna komið annað en fiskur
meira og minna undir 55 sm.
Sjálfsagt er að takmarka sem best
veiðar á smáfiski með skyndilok-
unum og ætti Hafrannsókna-
stofnun að auka eftirlit sitt með
veiðunum en beita um leið skyn-
samlegum viðmiðunarmörkum svo
ekki endurtaki sig ævintýri frá í
sumar er lokað var trekk í trekk á
ágætis fisk á Hala- og Kögur-
grunnssvæðum og togararnir
flæmdir í algjöran ruslfisk á
strandagrunni og í Reykjafjarðar-
ál.
Kvótaskipting fiskiþings á allan
togarafisk er einhver það fárán-
legasta og óarðbærasta vitleysa
sem heyrst hefur um í ómunatíð
og er því af mörgu að taka. Þegar
skrapdagakerfið og skyndilokanir
voru teknar upp tóku togarasjó-
menn á sig ómælda kjaraskerð-
ingu í góðri trú um að þeir fengju
að njóta árangurs friðunarinnar,
en það var öðru nær, aflinn jókst á
skip fram til 1981 þótt svo að tog-