Morgunblaðið - 20.06.1984, Síða 18

or .... _______________________
18 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. JÚNl 1984
SAKHAROFF - sam-
vizka heimsins
— eftir Arnór
Hannibalsson
Um allan heim fylgjast menn
með örlögum Andréjs Sakharoffs
og konu hans, Elenu Bonner.
Hversvegna? Vegna þess að þau
hafa tekið þá hetjulegu ákvörðun
að styðja málstað mannréttinda
og málfrelsis. Hví er það svo
hetjulegt? Eru þessi réttindi ekki
sjálfsögð? Svo kann að virðast í
augum manna á Vesturlöndum,
sem búa við mannréttindi. En
Sakharoff-hjónin eru borgarar í
stórveldisríki sem viðurkennir
hvorugt. Forystumenn þessa stór-
veldis hata hann og væru fyrir
löngu búnir að koma honum fyrir
kattarnef, ef hann nyti ekki stuðn-
ings fjölmargra velunnara víða
um lönd.
Glæpur Sakharoffs
Hvað hefur Sakharoff gert af
sér?
Ungur að árum kynntist hann
andstæðum sovézks samfélags.
Hann var mikilsvirtur vísinda-
maður og einn af þeim sem sáu um
vísindalegan undirbúning að gerð
vetnissprengju. Hann tilheyrði
forréttindastéttinni og skorti ekk-
ert af þessa heims gæðum. En í
störfum sínum kynntist hann
einnig hinum réttlausu. ófrjálsir
þrælar unnu geislavirk efni í nám-
um (og fórust unnvörpum) og þeir
voru í byggingavinnu á tilrauna-
stöðvunum. Og sá sem trónaði yfir
hvorutveggja — sprengjuiðnaðin-
um og gúlaginu — var einn vold-
ugasti maður ríkisins, Lavréntí
Béría.
Sakharoff sá fljótlega að það
var óðs manns æði að nota kjarn-
orkuvopn í stríði. Hann sá og að
tilraunir með þessi vopn ollu
hættulegri geislavirkni. Hann
vildi því að tilraunum yrði hætt
eða a.m.k. þannig fyrir komið, að
geislamengun yrði fyrir neðan
hættumörk. Hann átti þátt í því,
að samningur var gerður milli
Sovétríkjanna og Bandaríkjanna
árið 1963 um bann við kjarnorku-
sprengingum í sjó og andrúms-
lofti. En tillaga Sakharoffs um að
kjarnorkuvopn yrðu bönnuð og
kjarnorka einungis notuð til frið-
samlegra þarfa hefur ekki náð
fram að ganga. í þessu máli rak
hann sig á vegg. Við verðum að
geta ógnað andstæðingnum með
styrkleika okkar, sagði Krúsjoff
að Sakharoff viðstöddum. Á árun-
um um og eftir 1960 var Sakharoff
samt bjartsýnn á, að þróunin í
landi hans stefndi í átt til meira
lýðræðis og betra lífs, að vísindin
gætu haft áhrif, að smám saman
yrðu breytingar frá réttleysi og
fjöldamorðum stalínstímans til
mannlegri þjóðfélagshátta. Þessar
hugmyndir átti hann sameiginleg-
ar með mörgum löndum sínum,
sem allir hafa gefið slíka bjartsýni
upp á bátinn. Árið 1968 ákvað
Sakharoff að gera skriflega grein
fyrir skoðunum sínum. Hann
samdi þá ritgerð sem hann nefndi
Framfarir, sambúð og andlegt frelsi.
Þar varar hann við hættum sem
stafa af einræði, hvort heldur er
Stalíns, Hitlers, Frankós eða
Mátzedongs. Framar öllu varar
hann við einræði sem er grátt
fyrir járnum. Hann leggur til að
sovétþjóðfélagið verði losað úr
helgreipum stirðnaðs kreddukerf-
is, að andlegt frelsi verði leyft, að
dregið verði úr ritskoðun, að sagð-
ur verði sannleikurinn um glæpi
Stalíns, að stefnt verði að raun-
verulegri friðarsambúð.
Refsing Sakharoffs
En þetta var meira en yfirvöld
Sovétríkjanna gátu þolað. Árið
1969 var Sakharoff lækkaður í
tign og fengið starf sem er hið
lægsta að virðingu sem leyfilegt er
að félagi í Vísindaakademíunni
gegni. Það var í Eðlisfræðistofnun
Akademíunnar. En Sakharoff
lagði ekki árar í bát þótt á móti
blési. Honum var efst í huga að
vinna að friði, og honum var ljóst
að friður yrði ekki tryggður nema
róttækar innanlandsbreytingar
yrðu í Sovétríkjunum. Hann lagði
til að ríkið hætti að beina öllum
kröftum að hervæðingu, að hætt
yrði að hervæða atvinnulifið, að
hætt yrði að trufla erlendar út-
varpssendingar, að forréttindi yf-
irstéttarinnar yrðu afnumin, að
sovétborgarar fengju frelsi til að
fara úr landi og snúa aftur heim,
að menntun yrði bætt og athygli
beint að þeim sem hafa sérhæfi-
leika, að leyfð yrðu framboð til
kosninga, að hætt yrði að ofsækja
menn fyrir skoðanir þeirra eða
trú. Sakharoff lét ekki sitja við
orðin tóm. Hann studdi málstað
réttlætis hvenær sem færi gafst,
m.a. með því að styðja þá sem
dregnir voru fyrir dómstóla vegna
ummæla sinna eða rita. Og þótt
sovétstjórnin haldi áfram að tína
menn inn í fangabúðir, þá sem í
ónáð lenda, og murka þar úr þeim
lífið, hefur hún þó hleypt allmörg-
um úr landi á undanförnum árum.
Arnór Hannibalsson
„Dauði konu minnar
verður einnig minn
dauði,“ sagði Sakharoff
í yfirlýsingu sem frá
honum barst er hann
hóf hungurverkfallið.
Að sjálfsögðu hættir
sovétstjórnin ekki fyrr
en hún hefur gengið að
þeim hjónum báðum
dauðum.
En sovétstjórnin gat hvorugri
aðferðinni beitt á Sakharoff. (Það
er þó framför frá því sem áður
var.) Hann var heimsfrægur vís-
indamaður, og hefði honum verið
stungið í fangabúðir hefðu mót-
mæli um allan heim orðið sovét-
stjórninni óþægileg. En ef hann
fengi að fara úr landi, er líklegt að
hann segði satt um ástandið í
landinu, og það kærir sovétstjórn-
in sig ekki um. Hún ber því við, að
Sakharoff viti um hernaðarleynd-
armál. En það er nú liðið hátt á
annan áratug frá því honum var
meinaður aðgangur að öllu slíku,
og það sem hann veit um hernað
er annaðhvort alþekkt meðal eðl-
isfræðinga eða úrelt. Sovétstjórn-
in lét sér því nægja um tíma aö
moka yfir heimsbyggðina lyga- og
hatursáróðri gegn Sakharoff, þar
til fyrir rúmum fjórum árum að
hún lét flytja hann í einangrun í
borginni Gorkí, sem er lokuð borg.
Sakharoff er þar undir lögreglu-
eftirliti og hefur ekki síma. Allur
póstur til hans og frá honum er
skoðaður. Sakharoff á því mjög
erfitt um vik að koma boðum til
vina sinna. En það hefur þó tekizt,
einkum vegna þess að kona hans
hefur staðið óbuguð við hlið hans.
En nú er heilsu þeirra beggja
tekið að hnigna. f september árið
1982 sótti Elena Bonner um að
mega leita sér lækninga erlendis.
Ekkert svar hefur fengizt við
þeirri beiðni. í apríl 1983 fékk hún
hjartaáfall, en hefur náð sér nokk-
uð. í maíbyrjun þessa árs hóf
Andréj Sakharoff hungurverkfall
til að leggja áherzlu á kröfuna um
að kona hans fái að leita sér lækn-
ishjálpar erlendis. „Dauði konu
minnar verður einnig minn
dauði," sagði Sakharoff í yfirlýs-
ingu sem frá honum barst er hann
hóf hungurverkfallið. Að sjálf-
sögðu hættir sovétstjórnin ekki
fyrr en hún hefur gengið að þeim
hjónum báðum dauðum.
Stuðningur
Hverjir styðja Sakharoff? Þeir
sem bera fyrir brjósti málstað
frelsis og mannréttinda. En þeir
sem bera blak af níðingunum sem
spenna gikkinn um leið og mann-
réttindi eru nefnd — hvort sem
þeir eru í Sovétríkjunum, Kúbu,
Afganistan eða Níkaragúa — ættu
ekki að þykjast styðja Sakharoff.
Það er hræsni.
Arnór Hannibalsson er dósent í
heimspeki við Háskóla íslands.
Aukin notkun bflbelta hefur
leitt til fækkunar á slysum
— eftir Valgarð
Briem
Á alþjóðaráðstefnu umferðar-
ráða, sem haldin var í Búdapest
21.—25. maí var lögð fram skýrsla
vinnuhóps, sem undanfarið hefur
unnið að því, undir forystu G.
Hammarlund, framkvæmdastjóra
sænska umferðarráðsins NTF, að
kanna notkun bílbelta í hinum 52
þátttökulöndum alþjóðasamtak-
anna PRI.
í skýrslunni, sem er allýtarleg,
segir m.a. að frá miðjum síðasta
áratug hafi nær allar fólksbifreið-
ar verið framleiddar með þriggja
festinga bílbeltum í framsætum
og í vinstri og hægri aftursætum.
Könnun á viðhorfum almenn-
ings til bílbelta virðist sýna að
meirihluti manna sé þeim hlynnt-
ur. Eigi að síður eru þeir mun
færri sem nota þau af fúsum vilja
en hinir, þrátt fyrir miklar áróð-
ursherferðir fyrir notkun bílbelta.
Til undantekninga telst að
helmingur ökufarþega noti beltin
án lagaskyldu og mun algengara
að notkunin nái aðeins 30% og þá
oft nokkuð hærra hlutfalli utan
þéttbýlis.
Starfshópurinn lagði áherzlu á
að gera ætti notkun bílbelta eðli-
legan hluta af akstrinum.
Allar rannsóknir sem fram hafa
farið sýna, þar sem notkun er ekki
lögskylduð, að þeir sem lenda í
slysi og eru í beltum slasast minna
en hinir sem ekki nota þau.
Sérstök vörn er í beltunum þeg-
ar ökutæki rekast á að framan en
rannsóknir sýna einnig að þótt
beltin geri ekki sama gagn þegar
Valgarð Briem
„Gildi þess aö lög-
skipa notkun bflbelta er
e.t.v. augljósari þegar
virt er reynsla Sviss-
lendinga. Þrátt fyrir
13% fækkun á dauða-
slysum þeirra sem ferð-
ast í bflum voru lög sem
skylduðu notkun bfl-
belta frá 1. janúar 1976
afnumin í september
1977.
Minnkaði þá notkun
bflbelta úr 70 % meðan
lögin voru í gildi niður í
30%. Á sama tíma fjölg-
aði dauðaslysum þeirra
sem notkunarskyldan
hafði náð til um 19%.“
bifreiðin verður fyrir höggi frá
hlið, þá séu þeir þó mun betur
settir sem eru í beltum en þeir
sem eru það ekki.
Mörg lönd hafa lögfest notkun
belta þegar frjáls notkun hefur
ekki orðið nema um 30%.
í flestum tilfellum hefur bíl-
beltanotkunin þá hraðvaxið, mjög
oft tvöfaldast, jafnvel þrefaldast.
Með þrem undantekningum svo
vitað sé er lögskylda um notkun
bílbelta bundin við framsæti ein-
vörðungu.
Flest lönd sem lögskyldað hafa
notkun bílbelta gerðu það á miðj-
um síðasta áratug. í lok hans létu
Norðmenn gera rækilega könnun
á afleiðingum lögskyldu á bíl-
beltanotkun í 21 landi. Sýndi hún
að dauðaslysum og alvarlegum
slysum ökumanna og framsætis-
farþega fækkaði um 65—80% en
þeim sem minna slösuðust fækk-
aði minna eða milli 40 og 60% þeg-
ar bílbelti voru notuð.
Rannsókn, sem gerð var í
Bandaríkjunum, sýndi að við
lögskyldu á notkun bílbelta í
nokkrum löndum, sem rannsóknin
náði til, fækkaði dauðaslysum ein-
um um 15—30% þegar notkunin
hafði verið lögskipuð.
Rannsóknir í Bandaríkjunum og
Kanada benda til að þeir sem nota
bílbeltin séu yfirleitt betri ökum-
enn en hinir sem gera það ekki.
Gildi þess að lögskipa notkun
bílbelta er e.t.v. augljósari þegar
virt er reynsla Svisslendinga.
Þrátt fyrir 13% fækkun á dauða-
slysum þeirra sem ferðast í bílum
voru lög sem skylduðu notkun bíl-
belta frá 1. janúar 1976 afnumin í
september 1977.
Minnkaði þá notkun bílbelta úr
70% meðan lögin voru í gildi niður
í 30%. Á sama tíma fjölgaði
dauðaslysum þeirra sem notkun-
arskyldan hafði náð til um 19%.
Meðfylgjandi mynd sýnir
hvernig minnkandi notkun bíl-
belta í Sviss hafði í för með sér
fjölgun dauðaslysa.
Vinnuhópurinn taldi að einhver
brögð væru að því að framsæti
væru minna notuð vegna laga-
skyldu um beltanotkun sem einnig
hefði í för með sér nokkuð minnk-
aða slysahættu.
Á hinn bóginn benti hópurinn á
að ökumanni og framsætisfarþega
stafaði veruleg hætta af óbundn-
um aftursætisfarþegum.
Niðurstaða hópsins var sú að
stefna bæri að því að allir, öku-
menn sem farþegar, verði alltaf í
beltum. Taldi hópurinn að með því
móti myndi þeim sem deyja eða
slasast alvarlega í bifreiðaslysum
í ýmsum löndum fækka um helm-
ing.
Þegar nefndin talar um lönd
sem lögskyldað hafi notkun bíl-
belta á hún ávallt við lönd þar sem
refsing liggur við ef þeim fyrir-
mælum er ekki fylgt, en sú refsing
er mjög misjafnlega mikil í hinum
ýmsu löndum.
Valgarð Briem er íormaður Um-
ferðarráðs.
Vísitala
dauðaslysa
110
Tíðni
bílbeltanotkunar
100
90
80
70
60
4
% ... r \ / t
) K r X1
J
1
1974 75 76 77 78 79 80 81
100
80
60
40
20
0
L
L
Brotna línan sýnir fjölda dauðaslysa í umfcrðinni. Samfellda línan sýnir
breytilegan fjölda þeirra sem notuðu bflbelti.
A merkir það tímabil sem lögskipuð var notkun bflbelta.