Morgunblaðið - 15.11.1984, Qupperneq 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. NÓVEMBER 1984
Nóbelsverð-
launin í
eðlisfræði
— veitt fyrir eitt merkasta afrek
tilraunaeðlisfræði allra tíma
Myndin gýnir CERN-sveAið og umhvcrfi þess nábegt borginni Gcnf í Sviss. Krossalínan sýnir landamsri Sviss og
Frakklands. Geysmluhringurinn er fyrir miðri mynd.
— eftir dr. Þorstein
I. Sigfússon
Afhending Nóbelsverðlaunanna
í eðlisfræði i ár, sem veitt voru
Italanum Carlo Rubbia og Hol-
lendingnum Simon van der Meer,
er á margan hátt dæmigerð fyrir
þá þróun sem er að verða á rann-
sóknum í öreindafræði.
í tilraunum framkvæmdum við
rannsóknarstofu Evrópuþjóða
CERN I Sviss tókst mannmörgu
liði vísindamanna undir stjórn
Rubbia að greina öreindir sem
bera boð hinnar veiku víxlverkun-
ar, en hún er ein af fjórum ásýnd-
um krafta náttúrunnar. (Sjá grein
Dr. Jakobs Yngvasonar í frétta-
bréfi Eðlisfræðifélags íslands nr.
5 1984.)
Eðlisfræðingar hugsa sér að
víxlverkun agna í efnisheiminum
sé borin af ákveðnum boðberum.
Rafsegulkraftar eru þannig bornir
af ljóseindum, sem við þekkjum úr
venjulegu sólar- eða rafljósi.
Kannski mætti líka eindum vixl-
verkunar við kortspil, sem sam-
eina spilamenn við borð, eða knött
sem þyrpir knattspyrnuliði saman
á velli.
Pyrir fimm árum voru Nóbels-
verðlaunin veitt þeim Glashow,
Salam og Weinberg, en þeir höfðu
einmitt rannsakað þá krafta sem
valda beta-geislum atómkjarna og
nefndir eru veiku kraftarnir. Til
þess að víxlverkun með hinum
veiku kröftum gæti átt sér stað
spáðu þeir fyrir um tilvist þriggja
svokallaðra vigureinda sem auk
ljóseindarinnar væru boðberar
veiku víxlverkunarinnar í náttúr-
unni.
Með kenningum sínum tókst
Glashow, Salam og Weinberg að
sameina rafsegulkrafta og veiku
„geislunar“-kraftana undir einn
hatt; þeir væru hluti af sama
meiði. Menn hefir lengi grunað að
allir kraftar náttúrunnar væru
hluti af sama heildarkerfi. Hinir
kraftarnir eru þyngdarkrafturinn,
sem „dregur eplið til jarðar" og
hinir sterku kraftar sem halda at-
ómkjarnanum saman.
Fundur vigureindanna í CERN
var mikið afrek í tilraunaeðlis-
fræði. Carlo Rubbia stjórnaði
hundruðum vísindamanna í ná-
kvæmri og úthugsaðri leit að vig-
ureindunum. Við tilraunirnar var
róteindum, sem eru í raun hinn
plúshlaðni hluti vetniskjarna, gef-
in orka, sem er meiri en milijón-
föld orka venjulegrar rafeindar
t.d. í ljósaperu. Við slíka orku er
hraði róteindanna gífurlegur, að-
eins örlitlu broti minni en ljós-
hraðinn. Hinn ofursterki straum-
ur róteinda var hnitmiðaður í
skarpan geisla með nýrri aðferð
sem Simon van der Meer fann upp.
Nánari lýsingu á tæknilegum at-
riðum má finna í grein Dr. Guðna
Sigurðssonar í nýútkomnu Frétta-
„Þegar skýrt var frá
fundi vigureindanna
1983 var til þess tekið
að 138 nöfn eðlisfræð-
inga voru á titilblaði
einnar greinarinnar.
Það eitt út af fyrir sig
endurspeglar umfang
tilraunanna.“
bréfi Eðlisfræðifélags íslands.
Róteindunum var hraðað og
safnað i hringlaga hraðli CERN
sem er um 2 km í þvermál og
spannar yfir landamæri Sviss og
Frakklands. Róteindir og svokall-
aðar andróteindir, sem rekast á í
skotmarki CERN-hraðalsins, um-
breytast í margs konar eindir með
ofurstuttan líftíma. Slíkar eindir
finnast ekki I venjulegu efni.
í desember 1982 höfðu tveir
hópar rannsóknarmanna f CERN
fylgst með um það bil einum millj-
arði árekstra. Af þessum fjölda
voru um ein milljón árekstra
skráðir sérstaklega. En aðeins ör-
fáir árekstrar komust í gegn um
fíngert net alls konar prófana og
gátu talist „áreiðanlegar heimild-
ir“ fyrir tilvist hinna nýju einda.
Erfiðast var að leita að svokall-
aðri Z-eind þar sem aðeins um 9
árekstrar sýndu ótvíræða tilvist
hennar.
Þegar skýrt var frá fundi vigur-
eindanna 1983 var til þess tekið að
138 nöfn eðlisfræðinga voru á tit-
ilblaði einnar greinarinnar. Það
eitt útaf fyrir sig endurspeglar
umfang tilraunanna.
Nóbelsverðlaunin 1984 fyrir eðl-
isfræði þykja einkum minna á
tvennt: Að Evrópa er að endur-
heimta forystu í eðlisfræðirann-
sóknum, sem heimsstyrjöldin síð-
ari hafði raskað, og að þekking
mannsins á náttúrunni er smám
saman að kristallast f heilsteypta
og f grundvallaratriðum einfalda
mynd.
Dr. Þorsteinn I. Sigfússon starfar
bjá Raunvísindastofnun Háskól-
ans.
„I gildru
á Grænlands-
jökli“
— ný skáldsaga eftir
Duncan Kyle
Hörpuútgáfan sendir nú frá sér
nýja bók eftir bandaríska spennu-
sagnahöfundinn Duncan Kyle. Á sfð-
asta ári kom út eftir hann bókin
„Njósnahringurinn", sem seldist
upp.
I fréttatilkynningu frá útgef-
anda segir m.a.:
„Djúpt f ísnum á Grænlands-
jökli var „Camp hundred", heim-
skautastöð bandarfska hersins,
staðsett í 7000 feta hæð. Þar var
oftast 45 stiga frost og nístandi
stormur. Þrjú hundruð menn
unnu þar við rannsóknastörf. Með
tækjabúnaði og reynslu tókst
þeim að lifa þar við sæmileg kjör.
En skyndilega fóru undarlegir at-
burðir að gerast. Tæknin virtist
fara eitthvað úrskeiðis. Slys og
óhöpp urðu daglegir atburðir,
nokkuð sem ekki var hægt að
reikna með. Stöðin var orðin
dauðagildra þar sem vitskertur
maður lagði snörurnar."
Njósnahringurinn er 208 bls.
Hersteinn Pálsson þýddi. Kápu-
teikning er eftir Kristján Jó-
hannsson. Bókin er prentuð og
innbundin í Prentverki Akraness
hf.
DVERGRÍKI I DEIGLUNNI/ Dr. Jón Óttar Ragnarsson
Bjórinn: — Aulaháttur Alþingis mun lengi í manna minnum
Það haustar
Það haustar
Auövitað væri ljúft að geta hald-
ið í gamla tfmann enn um stund.
Geta hagrætt sér í hegindastóln-
um framan við sjónvarpið. Látið
eins og ekkert hafi í skorist
Kreppa?
En allir draumar enda. Glögg-
skyggn 100 ára kona orðaði það
eitthvað á þá leið að ekki værí að
undra þótt illa færí fyrir þjóð sem
heimtaði allt af öðrum.
En sjálfsgagnrýnin kemur
seint. Þegar Líf og land hélt mál-
þing fyrir einu ári um „Þjóð í
kreppu“ fannst ýmsum argasta
ósvffni að gefa vandamálunum
þetta nafn.
í dag blandast fáum hugur um
hvað er á ferðinni. Þegar ríkið
getur ekki lengur greitt stórum
þjóðfélagshópum mannsæmandi
laun er mikil hætta á ferðum.
Skipbrot?
Hitt er þó enn alvarlegra þegar
rfkið og Alþingi, sem til þessa hafa
þóst eiga einkaleyfi á miðstýringu
atvinnuveganna, hafa enga lausn á
vandanum.
Þar með getur enginn íslending-
ur lengur horft framhjá þeirri stað-
reynd að stefnan sem stjórnvöld
hafa treyst á við uppbyggingu at-
vinnuveganna er gjaldþrota.
Er óþarft að tfunda eina ferð-
ina enn hvernig þjóðin er leikin
eftir áratuga óráðsíu og óarð-
bærar fjárfestingar um landið
þvert og endilangt frá Krísuvík
til Kröflu.
Framhjá kerfínu
Á sama tíma og Alþingi og rfki
hafa ratað í hvern pyttinn á fætur
öðrum hafa þessir aðilar faríð
hamförum gegn einstaklingum
sem reyndu nýjar leiðir.
í flestum tilvikum tókst að
brjóta frumkvæði þessa fólks á
bak aftur. En við og við hefur einn
og einn komist yfir múrinn þrátt
fyrir hatramma andspyrnu kerf-
isins.
Eins og f einræðisríkjum sósíal-
ismans f Austur-Evrópu snúast
mörg átakanlegustu dæmin um
matvörur á borð við bjór og
brauð. En dæmin má finna á öll-
um sviðum þjóðlífsins.
Bjórmálið er e.t.v. það furðu-
legasta. Þar hefur mannréttind-
amál, vegna aulaskapar Alþingis
sem lengi mun f manna minnum,
fengið á sig allundarlegan endi.
í stað þess að leyfa aðeins al-
vörubjór, framleiddan eftir
ströngustu kröfum, sötrar nú
þjóðin álíka áfengan gervibjór
þvert ofan í islensk lög.
Og ekki er brauðmálið sfðra.
Til þess að gefa þjóðinni kost á
hollari brauðum urðu bakarar að
sprengja vísitölukerfið í loft upp.
Hófst þá hollustubylting i land-
inu.
En þetta eru aðeins tvö dæmi af
mýmörgum. Er það glæsilegur
vitnisburður um okkar kerfi að
eina von okkar eru einstaklingar
sem hafa burði til að berjast við
það.
Lokaorð
Það haustar I íslensku þjóðfé-
lagi. Illvígasta kreppa velferðarrík-
isins er skollin £ Hvort þjóðfélag-
ið verður samt aftur er ólíklegt
Hvort það lifir af óvísL
Um landið allt er fólk sem íhug-
ar í fyrsta sinn í alvöru, þvert gegn
eigin vilja, hvort til þess geti dreg-
ið að það pakki saman og finni sér
nýjan föðurgarð.
Oðrum finnst sú tilhugsun
óbæríleg að allt jákvætt frum-
kvæði komi nú frá einstaklingum
sem láta mótspyrnu lögmætra yfir-
valda sem vind hjá eyrum þjóta.
Er illa komið fyrir Iftilli þjóð
þegar við blasir að annað hvort
steypi ríkjandi stétt þjóðfélaginu í
glötun eða ný kynslóð, nýtt ísland,
taki við.
En hið nýja ísland er ekki ein-
göngu unga fólkið. Eins og orð
hinnar aldargömlu þjóðarmóður
staðfesta er það ekki aðeins þeim
ungu sem blöskrar ástandið.
Það sem þetta fólk á sameigin-
legt er að það fínnur að það bjarg-
ar okkur enginn ef við gerum það
ekki sjálf. Stjórnvöld sem ekki
átta sig á þvf bera feigðina í brjósti
sér.
Dr. Jón Óttar Ragnarsson er dós-
ent rið Háskóla Islands.