Morgunblaðið - 15.05.1985, Page 26

26
MOROUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 15. MAÍ 1985
í trjágarði landfógetans og
Hressingarskálans
— eftir Pétur
Pétursson þul
Einn fjölsóttasti og vinsælasti
sumarveitingastaður i Reykjavík
var um langt skeið trjágarður
Hressingarskálans við Austur-
stræti. Það vakti óskipta athygli
bæjarbúa þegar það gerðist „einn
góðan veðurdag", eins og segir í
ævintýrunum, að upp var lokið un-
aðsreit Árna landfógeta Thor-
steinssonar, trjálundi er leynst
hafði að húsabaki og ljómaði nú í
fegurð sinni og blóma, á sól-
skinsmorgni, vakinn af Þyrnirós-
arsvefni hálfrar aldar.
Árni Thorsteinsson var einn
helsti forgöngumaður um trjá-
rækt í höfuðstaðnum og undi sér
tíðum í blómagarði sínum. Þangað
hafði hann flutt moldarbingi,
hvert vagnhlassið af öðru. Lét
hann dreifa moldinni á hraun og
möl sem fyrir var og búa væntan-
legum gróðri vaxtarskilyrði.
Reynitré — plöntur, sem hann
gróðursetti „sótti hann suður í Al-
menninga, Straumshraun", segir
Hákon skógræktarstjóri Bjarna-
son. Bróður Árna landfógeta,
Steingrím skáld Thorsteinsson,
dreymdi draum hjarðsveinsins að
hætti skálda. Þar nálgaðist hann
meyjarmunn í birkilaut. Landfóg-
etinn fann „skógarilminn í gegn-
um svefninn", eins og segir í
frægri bók. Hann hlúði að plönt-
um sínum af nærfærni og alúð.
Jafnframt því að rækta einn feg-
ursta trjágarð bæjarins vildi hann
vöxt og viðgang fésýslu og sparn-
aðar. Þess vegna gekkst hann fyrir
stofnun Sparisjóðs Reykjavíkur.
Að sjúkum vildi hann hlynna og
stofnaði spítala. Sonur Árna land-
fógeta, Hannes lögfræðingur og
bankastjóri, tók við merki föður
síns í trjáræktarmálum og forystu
Garðyrkjufélags. Það var stutt
leið frá rykmettuðum höfuðbókum
og vatnsbláum víxileyðublöðum
Islandsbanka í heilnæmt skógar-
loft og grænan gróðurreit handan
götunnar. Árni tónskáld, annar
sonur Árna landfógeta, minntist
blómanna í tónum sínum:
„Nú saman leggja blómin blöð
er brostu fyrr mót sólu glöð“
segir í ljóði Magnúsar Gíslasonar,
sem alþjóð þekkir eigi síst vegna
lags Árna, eða hver kannast ekki
við „Nótt“, hið fagra lag. Þá segir
Árni tónskáld I ljóði sínu „ísland“:
„glitklæði þín skóp þér hamingju-
dís.“
í garði landfógetans, bernsku-
heimili tónskáldsins, gaf að líta
glitvefnað jarðargróða, marglitar
blómabreiður og trjálundi. Þar
kom sögu trjágarðsins við Austur-
stræti að kristileg samtök ungra
manna, KFUM, eignuðust hús
landfógetans og garð. Spyrjast nú
eigi tíðindi þaðan um skeið. Fæst-
ir bæjarbúar vissu um tilvist
garðsins þótt „rúnturinn“, ólgandi
mannlíf Reykjavíkur, iðaði á stétt
og stræti, fáeina faðma utangarðs.
Það þurfti fjöllyndan mann og
fjölhæfan til þess að rjúfa þyrni-
gerðið sem „hóf sig hátt“, og
greiða almenningi leið í garðinn.
Það tókst er Björn Björnsson bak-
ari tók á leigu afnot af húsakynn-
um og garði landfógetans og
KFUM. Björn hafði áður starf-
rækt veitingastofu sína, Hress-
ingarskálann, f húsi Nathans &
Olsens við Pósthússtræti, þar sem
nú er verslunin Hygea. Björn var
hugkvæmur athafnamaður. Faðir
hans, Björn Símonarson, var góð-
kunnur iðnaðarmaður á sinni tíð.
Gull- og silfursmiður, lærður úr-
smiður í Kaupmannahöfn. Auk
fínsmíði og nosturs við smágjörva
gull- og silfurgripi og úrverk hafði
Björn mörg önnur störf á höndum.
Brauðgerð og veitingastofu starf-
rækti hann um skeið. Það var við
dúkað veitingaborð Björns Simon-
arsonar sem Þórbergur Þórðarson
naut veitinga góðtemplarans,
drakk límonaði hans og fullvissaði
þennan sveitunga sinn um að
hann gæti vel „gengið" í stúkuna.
Það þyrfti ekki að „bera“ sig upp.
Kristín Björnsdóttir, kona
Björns Símonarsonar, mun hafa
átt drjúgan þátt í velgengni fyrir-
tækja þeirra er maður hennar
veitti forstöðu og hvergi sparað
krafta sína að leggja hönd að
verki. Synir þeirra hjóna, Björn
bakari og Árni Björn gullsmiður,
létu þvi eigi merkið falla í iðn-
greinum þeim, er faðir þeirra
hafði verið stéttarsómi. Skiptu
þeir bræður með sér verkum
þannig að Árni Björn rak gull-
smíðaverkstæði og verslun á horni
Austurstrætis og Lækjargötu, en
Björn köku- og konfektgerð við
Vallarstræti. Son átti Kristín frá
fyrra hjónabandi. Var það Har-
aldur Árnason kaupmaður í Har-
aldarbúð. Faðir hans var Árni
Björnsson skrifari á Pósthúsinu í
Reykjavík, fyrri maður Kristínar.
Haraldur hófst til virðingar í
verslunarstétt. Á þessum árum
réð hann ríkjum í gamla Presta-
skólahúsinu og stýrði verslun
sinni, Haraldarbúð, þar sem nú er
Karnabær. Haraldur var jafnan
kjörinn til konungsfylgdar er
tigna gesti bar að garði. Við
starfsfólk sitt var hann ljúfur og
alþýða bar honum gott orð.
Sé þess freistað að nafngreina
gesti þá er njóta veitinga í garði
Hressingarskálans á sólbjörtum
sumardegi um miðjan fjórða ára-
tug aldarinnar verður Ijóst að
bræður tveir sitja við borð ásamt
þriðja manni vinstra megin mynd-
inni, næst neðra horni. Það eru
tveir kunnir embættismenn, Gunn-
ar Möller, lögfræðingur, forstjóri
Sjúkrasamlags Reykjavíkur um
langt skeið, og Baldur Möller,
fyrrum ráðuneytisstjóri dóms-
mála. Þeir bræður eru synir Jak-
obs Möller. Jakob var kunnur
borgari, ritstjóri, bæjarfulltrúi og
ráðherra. Þeir bræður tóku virkan
þátt í söng- og íþróttalífi. Gunnar
söngmaður og undirleikari Fóst-
bræðra, Baldur hiaupagarpur og
skákmeistari. Móðir þeirra bræðra
var af ætt Péturs Guðjohnsen org-
anleikara Dómkirkjunnar. Kona
Péturs, Guðrún Knudsen, hlaut
verðlaun danskra stjórnvalda fyr-
ir garðrækt. Gamlir Reykvíkingar
minnast margra garða Knudsens-
fólks, allt frá Suðurgötu og vestur
á Sólvelli. Að baki Gunnars má sjá
3 stúlkur er sitja saman við borð.
Kunnugir telja að sú þeirra er
snýr vanga að áhorfanda og ber
hvíta húfu á höfði muni vera Ása
Sigurðardóttir. Hún var dóttir
Sigurðar Ólafssonar, rakarameist-
ara í Eimskipafélagshúsinu. Ása
vann um tíma við afgreiðslu í
Tóbakshúsi Engilberts Hafbergs.
Hún var fríð og einkar geðþekk
stúlka. Afgreiddi unga sendimenn
úr stofnunum í grenndinni með
lipurð, hvort sem beðið var um
Gelbesorte-vindlinga handa Indr-
iða Waage leikara, Melachrino
handa Guðmundi Ólafs, Hellas
handa Helga bankastjóra Guð-
mundssyni eða mislitt tyggjó sem
unglingum þótti eftirsóknarvert.
Svo var einnig tekið við auglýsing-
um Morgunblaðsins þarna, því
Hafberg var auglýsingastjóri
blaðsins, jafnframt kaupmennsk-
unni. Bróðir Ásu er Páll rakara-
meistari, sá er snyrtir Nóbels-
skáldið.
Stallsystur Ásu, vinkonur er hjá
henni sitja, ættu að þekkjast af
kunnugum.
Laufey Guðmundsdóttir, kona
Einars Árnalds fyrrum hæstarétt-
ardómara, og Ása voru góðar vin-
konur. Laufey minnist þess að þær
hafi oft á góðviðrisdögum mælt
sér mót í garðinum. Með þeim
voru þá stundum Guðrún Briem,
Unnur Magnúsdóttir og dætur
Davíðs Ólafssonar bakara, þær
Helga og Elín. Það kynni að vera
einhver þeirra er situr við sama
borð.
Laufey rifjar upp sögu frá
fyrstu árum útvarpsins. Hún
dvaldist á Spáni hjá föðurbróður
sínum, Helga Guðmundssyni, er
þá var sendimaður þar syðra en
stðar bankastjóri Útvegsbankans.
Skrifaði hún frænku sinni, Guð-
rúnu Reykholt, er starfaði hjá
Ríkisútvarpinu. Greindi frá falli
Alfons Spánarkonungs er honum
var hrundið úr veldisstóli. Bréf
Laufeyjar var lesið í útvarp og var
eina erlenda fréttin í það sinn.
Hefir þess oft verið minnst síðar.
Næst stóru, limmiklu og há-
vöxnu tré situr maður ljós yfirlit-
um. Þar má greina Sigurð Arnalds
kaupsýslumann og bókaútgefanda.
Sigurður er einkar ljúfur maður
og viðræðugóður, smekkmaður í
bókavali og útgáfu. Nægir að
nefna útgáfu hans á fornsögum
ýmsum og árlega útgáfu ritverka
góðvina hans, Tómasar Guð-
mundssonar og Sverris Kristjáns-
sonar. Andspænis Sigurði situr
Guðrún Kemp.
Við langborð, nær miðju, situr
hópur ungs fólks. Þar má þekkja
Ásgrím Ragnars. Hann situr við
borðsenda, berhöfðaður. Ásgrímur
var lengi starfsmaður Utvegs-
bankans, en síðar Flugmálastjórn-
ar á Keflavíkurflugvelli. Ásgrímur
var bróðursonur Láru Ólafsdóttur,
kaupkonu á Akureyri, þeirrar er
Þórbergur ritaði bréf sitt til, sem
frægt varð, en föðurbróðir Ás-
laugar Ragnars blaðamanns og
rithöfundar. Ásgrímur var léttur í
máli, röskur í starfi og góður fé-
lagi.
Ymsar tilgátur hafa komið fram
um þá aðra er sitja við borð með
Ásgrími. Eigi verður sagt um það
með vissu, en nefna má ágiskanir
ýmsar. Sumir telja að sá sem situr
við borðsendann og hefir hatt á
höfði sé Jóhann Salberg Guð-
mundsson sýslumaður, en aðrir
nefna Jónas Thoroddsen borgar-
fógeta. Þá eru aðrir í hópi karl-
manna taldir vera einhverjir eft-
irtalinna: Einar B. Pálsson, verk-
fræðingur, ólafur Friðriksson rit-
stjóri eða Þorsteinn Egilsson bók-
ari og einhver tilgreinir Jón Þór-
arinsson tónskáld sem líklegan.
Allt eru þetta tilgátur einar.
Margir þykjast þekkja svip ung-
meyjanna. Eru þar tilnefndar
skrifstofustúlkur Eimskipafélags
íslands eða tónlistarmeyjar, nem-
endur í Tónlistarskólanum, sumir
nefna EUingsensystur. Allt er það
óljóst og eru fleiri tilgátur en hér
er greint frá. Einhver í hópi les-
enda kynni að leysa úr því.
Næst gangstígnum, á miðri
mynd, sitja tveir menn við borð.
Annar berhöfðaður, hinn með grá-
an hatt á höfði. Margir telja að
hinn fyrrnefndi sé Sigurður Nor-
dal prófessor. Nordal flutti
nokkru síðar útvarpserindi þau er
fræg urðu. Nefndi hann erinda-
flokkinn „Líf og dauða", en það
var einmitt sama heiti og Einar H.
Kvaran kallaði fyrirlestra, er
hann birti árið 1917. Ekki svo að
skilja að Nordal hafi þurft í
smiðju til annarra um efnisval eða
nafngiftir, en mjög sýndist sitt
hvorum um málefni mörg, þá er
þeir deildu á opinberum vettvangi
og er það önnur saga, er lesa má
um í bókinni „Skiptar skoðanir".
{ einu erinda sinna í flokki þeim
er fyrr var nefndur komst Sigurð-
ur Nordal þannig að orði: „Eg er
orðinn rniklu léttúðugri en eg var
á mínum yngri árum, veit betur að
öll þekking er í molum, aðrir
ófullkomnir eins og eg sjálfur, og
eg kæri mig minna og minna um,
hvernig á mig er litið og um mig
dæmt.“
Margt er minnisstætt úr rit-
gerðum og ræðum Nordals. Á öld
geimfara og tunglferða má gjarn-
an rifja upp hvað hann sagði er
hann var inntur álits um gönguför
Armstrongs, bandaríska geimfar-
ans, er fyrstur steig fæti á tunglið.
Tilvitnunin er skv. minni: „Geim-
farinn er fyrstur steig fæti á
tunglið flutti þaðan engin tíðindi
önnur en þau, er íslenskt skáld,
Jón Ólafsson, hafði sagt þjóð sinni
í Ijóði, á liðinni öld; þau, að mán-
inn væri „hrímfölur og grár“.
Sumir þeir er hafa spreytt sig á
að þekkja gesti þá er greina má á
myndinni telja að eigi sé rétt til
getið um prófessor Sigurð Nordal.
Telja þeir hinir sömu sig þekkja
Þórð Albertsson, nafnkunnan
mann, bróður Kristjáns Alberts-
sonar rithöfundar. Þórður var víð-
förull maður og háttvís. Hann var
vinmargur í Reykjavík og vakti
hvarvetna athygli fyrir heims-
borgaralegt fas. Þórður var fædd-
ur á Akranesi en uppalinn í
Reykjavík, við Túngötu voru
æskustöðvar hans. Víkingur var
félag hans. Þar gegndi hann lengi
stöðu bakvarðar við góðan orðstír.
Baldur Andrésson tónskáld seg-
ir þá Þórð og Sverri Forberg hafa
staðið sem „kletta úr hafinu" og
„sneru sókn óvinanna í vörn
þeirra, stundum með einu skoti".
Gamlir KR-ingar og Víkingar
minntust þess einnig er Þórður lék
Ketil skræk í Skugga-Sveini. Er-
lendur Ó. Pétursson lék þá
Skugga-Svein.
Þórður Albertsson réðst
snemma til verslunarstarfa. Gu-
ido Bernhöft minnist hans sem
góðs starfsfélaga hjá Johnson &
Kaaber árið 1919. Síðar réðst
Þórður til starfa hjá frændum sín-
um, Kveldúlfsbræðrum. Seinna
varð hann erindreki fisksölusam-
taka,a erindreki í Miðjarðarhafs-
löndum, Ítalíu, Grikklandi og Eg-
yptalandi. Starfaði einnig á veg-
um alþjóðastofnana erlendis.
Gegndi þar margskonar trúnað-
arstörfum í matvælastofnunum.
Þórður Albertsson setti lengi svip
á bæinn og verður minnisstæður.
„Hann kom hingað heim um leið
og farfuglarnir boðuðu sumar-
komu,“ sagði góður Reykvíkingur
nýlega.
Ólafur Magnússon, konunglegur
hirðljósmyndari, situr við þetta
borð. Hann ber vinstri hönd að
Ijósum hatti. ólafur var einn
kunnasti borgari Reykjavíkur á
sinni tíð.
Þau systkinin, börn Magnúsar
ólafssonar ljósmyndara, voru að
góðu kunn, Tryggvi, verslunar-
maður og leikari, Pétur Hoff-
mann, bankamaður, Ásta, ríkisfé-
hirðir, Karólína Þorbjörg og Karl,
héraðslæknir í Keflavík.
Ólafur var íþróttamaður góður
og tók virkan þátt í félagsmálum
auk þess að stunda iðn sína af
kappi og smekkvísi. Safn þeirra
feðga af ljósmyndum geymir
merkar heimildir um mannlíf og
athafnir. Við borðið næst ólafi
Ijósmyndara sitja þrír menn.
Tveir þeirra með hatt á höfði,
hinn þriðji berhöfðaður. Þar þykj-
ast menn greina Harald Árnason
kaupmann. Hann átti með Birni
bróður sínum mikinn þátt í blóm-
legri starfsemi garðsins og Hress-
ingarskálans á sinni tíð. Þegar
hefir verið greint frá Haraldi og
starfi hans.
Þá, sem ekki þekkja til, kynni að
furða á því, að unnt sé að segja til
um hver situr til borðs mað Har-
aldi Árnasyni. Þótt naumast sjáist
nema silfurhærur og grár Bors-
alino-háttur, sem ber með sér að
honum hefir oft verið lyft með til-
heyrandi reverensíu telja kunnug-
ir að eigi orki tvímælis að þar sitji
Sigurður Eggerz, fyrrum ráð-
herra, P&Ó, gamlir starfsmenn
Haraldarbúðar, staðfesta tilgát-
una um hattinn. Magnús Magn-
ússon ritstjóri (Stormur) segist
hafa orðið Sigurði samferða stutt-
an spöl á götu. „Hann tók í sífellu
ofan og virtist veitast það ofur
létt.“ Það voru fleiri tákn á
merkjamáli kurteisi og siðfágunar
sem heimsmaðurinn og ráðherr-
ann fyrrverandi kunni, en að lyfta
hatti og heilsa vegfarendum, er
hann mætti á leið sinni. Sam-
fylgdarmönnum gat hann sinnt
með þeim hætti að minnisstætt
varð og þótti vert frásagnar. Sag-
an um það er þeir Georg Brandes,
bókmenntagagnrýnandinn frægi
og Sigurður Eggerz komu jafn-
snemma að anddyri í Kaupmanna-
höfn þótti bera vitni um hug-
kvæmni í hofmannlegum orða-
skiptum. Brandes nemur staðar
við dyrnar og segir: „Forsætisráð-
herrann fyrst.“ Sigurður Eggerz
svarar að bragði: „Forsætisráð-
herrann í ríki andans fyrst."
(Oddvitinn í ríki andans.)
Engan þarf að undra þótt Georg
Brandes horfði til þess með nokk-
urri eftirvæntingu og tilhlökkun
að hitta Sigurð Eggerz að máli og
eyða með honum dagsstund í hópi
góðvina er hann frétti nokkru síð-
ar um ferðir íslenska forsætisráð-
herrans í Kaupmannahöfn. Ib Sig-
urjónsson, ekkja Jóhanns Sigur-
jónssonar skálds, rifjar upp að-
draganda að fundi þeirra og segir
frá því er þeir hittust á heimili
hjónanna. Sigurður Eggerz hafði
nokkrum árum áður haldið „leiftr-
andi ræðu fyrir minni Brandesar í
Félagi íslenskra stúdenta í Kaup-
mannahöfn". Þau hjónin, Ib og Jó-
hann, eru gestir á heimili Georgs
Brandes er hann segir: „Ekki vild-
uð þér gera mér þann greiða, frú,
að bjóða mér heim til yðar, ásamt
Eggerz vini mínum."
Veislan fór að flestu vel fram.
Þó horfði svo um stund að Sigurð-
ur Eggerz, sem annars lét svo vel
að fága orð sín og fella í stuðla,
spillti veislugleði Jóhanns Sigur-
jónssonar með orðum sínum:
„Hvað veit danskt skáld um ís-
lensk stjórnmál?" En Brandes ið-
aði í skinninu af ánægju er vinir
hans deildu og svo féll allt I ljúfa
löð.
Annar Brandes, Edward, kunn-
ur stjórnmálamaður, fjármála-