Morgunblaðið - 26.07.1985, Síða 12

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 26. JÚLÍ 1985
Stóra-Núpskirkja og gamli bærinn
Kirkjan i Hruna

«
Fimm dagar í biskupsfylgd
— eftir Gísla
Brynjólfsson
Dr. Jón Helgason var biskup
yfir íslandi rúmlega 20 ár. í
samtali við Valtý Stefánsson í
Lesbók, 29. janúar 1939, segir
biskup frá því, að á 12 árum
(1917—29) hafi hann visiterað
um 270 kirkjur, þ.e. allar kirkjur
landsins nema 4. Það voru kirkj-
urnar á Asmundarstöðum,
Þönglabakka, Húsavík, N-Múl.
og bænahúsið í Furufirði. Á yfir-
reiðum sínum predikaði dr. Jón
í 220 kirkjum, og 20 sinnum
messaði hann í 19 daga ferð um
Húnavatnssýslur.
Yfirleitt ferðaðist dr. Jón
mest á hestum og í 7 sumur
hafði hann Guðmund Theódórs-
son í Stórholti í Saurbæ að
fylgdarmanni. „Það var í Árnes-
sýslu aðallega, sem ég fór með
bíl enda vísiteraði ég hana einna
seinast," segir biskup í fyrr-
greindu spjalli við Valtý Stef-
ánsson.
í meðfylgjandi grein segir
m.a. frá vísitazíu dr. Jóns á
tveim prestsetrum í uppsveitum
Árnessýslu. Þá var biskup á
hestum og var því á sannkall-
aðri yfirreið.
Fylgdarmaöur
tveggja biskupa
Sumurin 1924—26 var sá er
þetta ritar í „kaupavinnu" á Stóra
Hrauni við Gyrarbakka. Þá var
þar prestssetur. En prestshjónin
sr. Gísli Skúlason og frú Kristín
ísleifsdóttir, stunduðu ekki bú-
skap. Jörðina hafði sonur frú
Kristínar af fyrra hjónabandi —
Hálfdán Ólafsson. Hann var bróð-
ursonur Jóns biskups Helgasonar.
Svo var það seint á túnslætti
síðasta sumarið mitt á Hrauni, að
Hálfdán bóndi var kallaður í sím-
ann til tals við frænda sinn bisk-
upinn. Biskup hafði þetta að segja:
„Hjá mér dvelur sem stendur,
embættisbróðir minn í Björgvin,
íslandsvinurinn — Peter Hogne-
stad. Ég hef hug á að sýna honum
svipmynd af íslenskum sveitum,
kirkjum og prestssetrum og hef
því í hyggju að taka hann með mér
í yfirreið um ofanverðar sveitir
Suðurlands. Getur þú ekki, frændi
minn góður, útvegað mér eina
5—6 þýða og þægilega hesta í
nokkra daga ferðalag um miðjan
ágúst.“
Hálfdán bóndi tók biskupserindi
vel og spurði: „En, vantar þig ekki
fylgdarmann líka?“
„Hann get ég sparað mér, ef
Hálfdán sonur minn verður með í
ferðinni, sem ég vona. Annars
nægir mér einhver sveinstauli til
að passa hestana.“
Svo fór, að Hálfdán biskupsson
gat ekki farið þessa ferð, og sú
varð niðurstaðan, að ég var ráðinn
biskupssveinn á þessu ferðalagi
um miðsumar 1926.
Þeir komu — biskuparnir — i
bíl austur að Sandlæk í Eystri-
Hrepp. Lengra náði bílvegurinn
ekki þá. Þangað var ég þá kominn
með hestana sex, sem Hálfdán
hafði útvegað. Var nú í snatri
skipt um fararskjóta, einn hestur
var undir þverbakstöskum, hina
höfðum við til reiðar. Voru það
allt góðir ferðahestar. Þó var ekki
nema einn þeirra nógu þýður að
dómi Jóns biskups. Samt var ekki
hægt að segja að hann væri
óánægður og mikið var hann ljúf-
ur og góður við sinn unga hesta-
svein, sem hann tók í þessa ferð í
staðinn fyrir fullgildan fylgdar-
mann, eflaust til að spara því op-
inbera útgjöld.
Þetta var — eins og fyrr segir —
sumarið 1926. Dr. Jón biskup var
þá sextugur að aldri og hin ern-
asti, alvanur ferðalögum á hestum
enda vísiteraði hann s.a.s. allar
kirkjur landsins um Islands
breiðu byggðir. Þetta ferðalag um
góðsveitir Suðurlands var því
fyrir hann nánast eins og smáút-
reiðartúr. Og það var ekki laust
við að hann gerði létt gaman að
sínum lítt reynda meðreiðarsveini:
Ja, það er bærilegur fylgdarmað-
ur, sem ekkert ratar(!!) sagði hann
stundum þegar við komum að
vegamótum.
Gott er aö koma
á pófastsbú
Við riðum í kvöldkyrrðinni upp
eftir blómlegri byggð Hreppanna
— að Hruna — því landskunna
myndar- og menningarheimili hjá
sr. Kjartani og frú Sigríði. Ekki
var að spyrja að móttökunum.
Enda þótt ég vaknaði sæmilega
snemma morguninn eftir var Jón
biskup þegar tekinn til starfa.
Hann stóð úti á túni við sitt Staff-
elí og teiknaði mynd af Hruna-
kirkju. Þessi morgunn í Hruna
rifjaðist upp fyrir mér löngu
seinna, þegar sr. Bjarni fór með
eftirfarandi hendingar við útför
Jóns biskups:
Starfa, því nóttin nálgast,
notaðu dag hvern vel.
Sr. Kjartan og biskup Hognstad
sátu inni í stofu og virtust hafa
nóg um að tala, enda munu þeir,
þrátt fyrir ólikar trúarskoðanir,
hafa átt margt sameiginlegt. Báð-
ir voru þjóðlegir fróðleiksmenn og
kristnir mannvinir.
^Eins og gefur að skilja kynntist
ég Hognestad lítið þessa samvist-
ardaga. En hann var mjög nær-
gætinn og vingjarnlegar í allri
framkomu. Og 10 kr. gaf hann mér
að skilnaði án þess aðrir vissu —
drjúgur skildingur í þá daga.
Löngu seinna sá ég í norsku
tímariti frásögn Björgvinarbisk-
ups af þessu ferðalagi. Þar er
nafngreindur fölgesvenden
Gymnasiast Brynjólfsson.
Um hádegið var virðulegur
miðdegisverður í Hrunastofu. Þar
var ekki farið í manngreinarálit
— ekki verið að gera sér manna-
mun. Hestadrengurinn var settur
til borðs með biskupunum. Það
kom heim og saman við það, sem
sagt var um prófastssetrið í
Hruna í tíð sr. Kjartans og frú
Sigríðar. „Á heimili þeirra hjóna
voru allir jafnir."
Eftir hádegið hóf biskup visit-
azíu sína með messugerð í kirkj-
unni þar sem mættur var all-
drjúgur söfnuður — einkum kon-
ur. Síðan fór fram biskupsvisit-
azía að hefðbundnum hætti og í
lok hennar skiptust þeir á nokkr-
um hlýjum ávarpsorðum sr.
Kjartan og Björgvinjarbiskup.
Allir þáðu góðgerðir í Hruna
eftir að kirkjuathöfninni lauk. En
nú var ekki til setunnar boðið.
Daginn eftir átti að vizitera á
Stóra-Núpi. Var haldið þangað í
fylgd með sr. Kjartani og komið
að Núpi um kvöldmatarleytið.
Iðulega hefur sá, sem þetta rit-
ar, minnst þess síðan, að aldrei
hafi hann verið í virðulegri kenni-
mannakvöldverði en síðan síðsum-
araftan á Stóra-Núpi. Því að þar
var hann settur til borðs með 2
biskupum, vígslubiskupi, hér-
aðsprófasti og sóknarpresti.
Eftirminnilegastur af þessum
ágætu kennimönnum verður
vígslubiskupinn, sr. Valdimar
Briem, þar sem hann sat við þetta
kveldverðarborð virðulegur og fal-
legur, virtur og elskaður af öllum
lýð, enda átti hann 142 sálma í
sálmabókinni og Biblíuljóðin í
tveim skrautbindum í bókahillum
á mörgum helstu heimilum lands-
ins. Um vinsældir sr. Valdimars
má nefna sem dæmi að eitt sinn
var sá, er þetta ritar, staddur á
samkomu austur á Síðu. Þar voru
fjórir menn sem hétu Valdimar.
Þrír af þeim höfðu verið skírðir í
höfuðið á Valdimar Briem.
Það er engu líkara en myndin af
sr. Valdimar yfirskyggi annað í
sambandi við heimsóknina að
Stóra-Núpi. Þar fór fram messu-
gerð og visitazía eins og í Hruna
daginn áður. Og þar voru móttök-
ur höfðinglegar og innilegar og
allt var gert til þess að gera kom-
una á þetta fríða og fallega
prestssetur sem ánægjulegasta.
Þennan dag — miðvikudaginn
18. ágúst 1926, var sólfar mikið um
Suðurland — landnyrðingur nokk-
uð hvass. Eftir vísitazíuna var
Stóri-Núpur kvaddur. Nú skyldi
halda áleiðis austur yfir Þjórsá —
að Fellsmúla. Prófastur Árnes-
inga, sr. Kjartan, varð eftir á
Stóra-Núpi, en sr. Ólafur fylgdi
biskupunum úr hlaði og reið með
okkur áleiðis austur að ferju-
staðnum við Þjórsárholt. Þar heit-
ir á Hrosshyl. „Þar er allörðugt
sund fyrir hesta“, segir f lýsingu
Ferðafél. íslands árið 1956. Nú
bættist norðanstormurinn við, svo
að ferjubóndinn, Jón í Þjórsár-
holti, taldi ekki fært að sundsetja
hestana í ána vegna þess hve
hvasst var. En hann bjóst við að
lygna mundi með kvöldinu. —
Nú var úr vöndu að ráða og því
réð Jón biskup þannig, er hann
sagði við ferjubóndann: „Ef þér
teljið fært að róa með mig og bisk-
up Hognestad yfir ána tek ég því
með þökkum. Við höldum síðan
heim að Fellsmúla. Drengurinn
verður eftir og kemur með hest-
ana í kvöld eða á morgun ef veður
leyfir."
Þetta varð að ráði og reyndist
vel ráðið. — Svo lögðu þeir austur
yfir ána og gekk vel. En varla voru
þeir biskuparnir horfnir úr aug-
sýn og ferjumenn komnir aftur til
sama lands en veðrið tók að lægja.
Reyndist bóndi sannspár um það
að norðanáttin mundi ganga niður
Jón biskup Helgason
með kvöldinu, eins og ekki er óal-
gengt á Suðurlandi í þurrkatið.
Leið nú fram undir miðaftan.
Var þá farið að lygna og ákvað
ferjubóndi að sundleggja hestana
austur yfir ána. Gekk það ákjós-
anlega og hélt ég síðan heim að
Fellsmúla með hestana, hitti þar
fyrir húskarl einn, sem kom þeim
í haga. Síðan var ég leiddur til
stofu þar sem biskupar sátu í góðu
yfirlæti hjá þeim merka og lærða
kennara og kennimanni sr. Ófeigi,
sem fjórum dögum fyrr hafði ver-
ið settur prófastur Rangæinga eft-
ir lát sr. Eggerts á Breiðabólsstað.
Um þessa komu mína að Fells-
múla, man ég nú ekki í smáatrið-
um að öðru en því, að gæruklædd-
ar mublurnar settu svip sinn á
stofuna en andrúmsloftið angaði
af ilmi hinnar sönnu menntunar,
og því kristna sjónarmiði að prest-
urinn á ekki að drottna yfir trú
safnaðar síns heldur vera sam-
verkamaður að gleði hans. Ekki sá
ég aðstoðarprestinn, sr. Ragnar,
fyrr en seint um kvöldið. Hann
stóð snöggklæddur úti á hlaði,
studdist við hrífu sína. Var að
koma af teignum. Ekki var mér
ljóst að hve miklu leyti hann
sinnti hinum vígðu gestum.
Á heimili sr. Ófeigs og md.
Ólafíu gistum við í góðu yfirlæti.
AÖ Barkarstöðum
Næsta dag var lengsti og eigin-
lega síðasti áfangi þessa „háklerk-
lega“ ferðalags. Hann var frá
Fellsmúla og alla leið að næst
innsta bænum í Fljótshlíð, Bark-
arstöðum. Þar átti Jón biskup
frændur að finna og venslamenn.
Þar bjó þá með börnum sínum
Margrét ekkja Tómasar Sigurðs-
sonar, sem var systursonur sr.
Tómasar Sæmundssonar og því
stórfrændi biskups Jóns.
Við riðum austur Rangárvöllu
hið efra, ekki eftir þjóðveginum —
um Ijótt land, sanda, flög og rofa-
börð — og okkur létti, bæði mönn-
um og hestum, þegar komið var í
grösugt valllendið í Hvolsvelli.
Síðan var haldið inn Fljótshlíðina
fögru. Prestssetrið Breiðabóls-
staður drúpti í sorg. Prófasturinn
sr. Eggert Pálsson, hafði látist
fyrir hálfum mánuði eftir upp-
skurð í Kaupmannahöfn. Við fór-
um í hægðum okkar inn Hlíðina í
björtu og blíðu veðri. Jón biskup
þurfti að fræða embættisbróður
sinn um landslagið, bæina og sög-
una í þessari Njálusveit.
Á Barkarstöðum var Jóni bisk-
upi innilega fagnað af Margréti
húsfreyju og börnum hennar og
var auðfundið að hann var þeim
mikill aufúsugestur. Var þó í
mörgu að snúast á þeim bæ, enda
var þar mikill gestagangur í sam-
bandi við Þórsmerkurferðir o.fl.
Vel virtist Hognestad biskup njóta
þess að gista þennan bóndabæ
ekki síður en á prestssetrunum
undanfarnar nætur.
En nú var sagt: Hingað og ekki
lengra. Hér skyldi aftur snúið.
Daginn eftir, þann 20. ágúst, var
haldið til baka eftir góða hvíld og
ágæta næturgistingu á Barkar-
stöðum. En okkur lá ekkert á.
Biskup hafði pantað bíl frá
Reykjavík austur að Efra-Hvoli og
þaðan var ekki nema mátuleg
kvöldferð suður.
Ennþá hélst sama veðurbliðan
og gafst nú enn betra tækifæri til
að virða fyrir sér fegurð landsins
og búsæld sveitarinnar.—
Á Efra-Hvoli var okkur fagnað
af miklum innileik hinnar sönnu
gestrisni, sem ekki þarf að lýsa
nánar fyrir þeim sem eitthvað
þekkja til gamla sýslumannsset-
ursins. — En þar hafði hesta-
sveinninn ekki langa viðdvöl, enda
ekki til setunnar boðið. Ég vildi
hraða mér af stað, því að heim að
Hrauni skyldi haldið þennan dag
sem og varð. Heimferðin gekk eins
og í sögu. Hestarnir runnu heim-
fúsir rakleiðis eftir umferðalitlum
veginum og höfðu meiri hug á að
komast heim heldur en grípa
niður og næra sig á loðnu grasinu
meðfram veginum, enda ekki lang-
soltnir í þessu rólega ferðalagi
með stuttum dagleiðum um grös-
ugar sveitir. Samt var langt liðið á
nótt og allir vitanlega í fasta-
svefni, þegar heim var komið.
Endar svo þessi ferðasaga, sem í
huganum hefur lifað sem björt og
fögur minning um góð og gagnsöm
kynni af þessum mætu mönnum
og kunnu kirkjuleiðtogum.
Höfundur er fyrrverandi sóknar-
prcstur á Kirkjubæjarklaustri.