Morgunblaðið - 26.07.1985, Blaðsíða 18

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 26. JÚLÍ 1985
18
Múgurinn
og valdið
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
ELias Canetti: Crowds and Power.
Þýtt úr þýsku af Carol Stewart.
Peregrine Books 1984.
Elias Canetti fæddist í Rust-
chuk í Búlgaríu 1905, foreldrar
hans voru spænsk-júðsk. Hann
ólst upp í Búlgaríu, stundaði fyrst
nám í Englandi og síðar í Zúrich,
Frankfurt og Vínarborg þar sem
hann settist að og dvaldi þar til
hann flutti til Englands 1938.
Hann varð kunnur hðfundur þeg-
ar „Die Blendung" kom út 1935.
Þessi bók, „Masse und Macht",
kom fyrst út í Hamborg 1960. Can-
etti hlaut Nóbelsverðlaunin 1981.
Sálfræöi múgsins
Canetti heldur áfram rannsókn-
unum á fyrirbrigðinu massanum,
sem hafnar voru af Gustave le Bon
og José Ortega y Gasset. Le Bon
(1841—1931) skrifaði „Psychologie
des foules", kom út 1895 og Ortega
y Gasset (1883—1955) gaf út rit
sitt „La rebelion de las masas"
1930. Bæði ritin fjalla um múgsál-
fræði. Sálfræði múgsins eftir le
Bon er rannsókn á áhrifum múgs-
ins á gang veraldarsögunnar „sem
hefur aldrei verið jafn mikil og á
vorum dögum". Hann áleit að senn
hyllti undir veldi múgsins og að þá
rynnu upp dagar hinnar óheftu
sjálfshagsmunahyggju, þrengstu
efnishyggju og óheftrar græðgi.
Þar með slitnuðu öll tengsl við
menningararfleifð fortíðarinnar
Bardagar harðna
milli Rauðu
khmeranna
og Víetnama
Aranyaparthct, Thailand, 25. júlí. AP.
SKÆRULIÐAR Rauðu khmeranna
hafa hrakið víetnamska herflokka
frá ýmsum mikilvægum stöðvum
þeirra í grennd við landamæri Thai-
íands og Kambódíu í mjög hörðum
bardögum upp á síðkastið.
ónafngreindur heimildarmaður
sagði að Rauðu khmerarnir hefðu
meðal annars náð stöðvum Víet-
mana rétt hjá Phon Mailai sem er
frumskógarstöð og Víetnamar
hafa lagt mikið kapp á að verja.
Allra síðustu daga virðist svo sem
víetnömskum herflokkum hafi
vaxið ásmegin á ný og hafa þeir
haldið uppi harðri hríð að stöðinni
og nærliggjandi stöðum sem
Rauðu khmerarnir hafa lagt undir
sig. Um mannfall er ekki getið.
40 % aukning
á bílakaupum
Norðmanna
Osló, 25. júlí. AP.
FYRSTU sex mánuði ársins keyptu
Norðmenn 40% fleiri nýja einkabíla
en á síðasta ári. Voru þá fluttir inn
75.414 bílar, en voru 53.852 á sama
tímabili 1984. Júnísalan ein jókst
um fjörutíu og sjö prósent.
Ein meginástæðan fyrir aukn-
um bílakaupum Norðmanna er
sögð vera sú að hagstæðari lán eru
nú í boði en fyrr. Vöruflutninga-
bílar og fólksflutníngabilar sem
voru fluttir nýjir til Noregs þenn-
an sama tíma voru nú 93.672 en
voru 66.549 árið 1984.
og mannkynið dagaði uppi sem
framleiðslu- og neyslufyrirbæri.
Ef le Bon væri nú á lífi myndi
hann e.t.v. álíta að nú væri
mannkynið að drabbast niður í að
ummyndast í tölvustýrða dýrateg-
und.
Freud hélt fram kenningum le
Bons og jók við þær í „Massen-
psychologie und Ich-Analyse“ frá
1921.
Uppreisn múgsins — „La rebel-
ion de las masas — er ásamt „Die
geistige Situation der Zeit“ frá
1931, eftir Karl Jaspers merkasta
rannsókn á pólitískum og menn-
ingarlegum fyrirbrigðum þriðja
áratugar þessarar aldar með til-
vísunum til undanfarandi breyt-
inga í fortíð og líkindum á fram-
haldinu í náinni framtíð. Ortega y
Gasset telur að þýðingarmesta
breytingin á samfélögum Evrópu
á 20. öld sé „uppkoma múgsins
sem samfélagsafls. Hann telur
augljósustu dæmin í Evrópu vera
uppkoma fasismans og kommún-
ismans „það er í fyrsta sinn í sögu
Evrópu, sem pólitísk öfl réttlæta
ekki tilveru sína með „rétti" held-
ur telja sig hafa fulla og ótvíræða
kröfu til valdsins með grófustu
valdbeitingum og afneita rétti
andstæðra skoðana til áhrifa og
útiloka þær.“ Þar með afneita
þessi öfl grundvelli þingsræðis-
hugmynda 19. aldar, andstæðing-
urinn er réttlaus, „massinn hatar
allt sem er honum frábrugðið". Og
hann segir ennfremur: „Vísinda-
maðurinn, tæknikratinn og verk-
fræðingurinn eru hetjur massans
og fyrirmynd, manngerðir sem eru
menningarlega rótslitnar eins og
nú hagar til, hinir nýju barbarar,
sem massinn samsamar sjálfum
sér ... “
Múgur og vald
Canetti fetar slóð le Bons og y
Gassets að vissu leyti, en tengir
hugtakið valdinu, svo rit hans er
um tengsl og múgs og valds, án
múgs ekkert vald. Canetti flokkar
múginn í tegundir og hann lýsir
einnig höfuðeinkennum múgsins
með því að rekja upphaf þeirra
aftur til frumstæðustu lífsþarfa
frummannsins og notar samskon-
ar aðferð þegar hann lýsir eink-
unnum valdsins og valdsmanns-
ins, frumgerðir græðginnar og ótti
valdsmanna við keppinautana um
völdin eru samskonar meðal frum-
stæðustu negrakónga svörtustu
Afríku fyrir mörgum öldum og
meðal sléttmálgra valdapotara
nútímans í iðnþróuðustu samfé-
lögum.
Frumþörf mannsins er æti, að
dómi Canettis, að elta uppi bráð-
ina og drepa hana og éta. Hann
dregur upp mynd af veiðimanna-
hópnum, sem skipta bráðinni eftir
vel heppnaða veiðiferð, samstöðu
hans, ótta og græðgi og þörf hans
fyrir öryggi, sem fæst með marg-
földun hópsins, jöfnuður ríkir
meðal hópsins og það er eitt ein-
kenni múgsins, enginn öðrum
betri, allir jafnir og kröfurnar til
ætisins svipaðar. Hópurinn verður
að vera samstilltur, „ekkert má
sundra hópnum", allir verða að
standa þétt saman og vinna að
sama markmiði, drápi bráðarinn-
ar.
Canetti lýsir öðrum hópum,
byltingamúgi, skipulögðum múgi,
sem gargar á leiðtogann og fer eft-
ir minnstu bendingu hans. Hann
lýsir múgsefjun trúarbragðanna
og afstöðu kaþólsku kirkjunnar til
múgsins, en Canetti telur að sú
afstaða beinist algjörlega gegn
múgsmyndun og að kirkjan hafi
lang oftast unnið gegn trúarlegri
múgsefjun. Múgsefjunin er í raun-
inni andkristin meðan sú kenning
er ríkjandi að maðurinn hafi
ódauðlega sál og sé skapaður í
Guðs mynd. Hópurinn einkennist
af lakasta einstaklingi hvers hóps,
þvi verða öll verk múgsins ill.
Canetti leitast við að finna frum-
gerðirnar að valdsmanninum og
ætlan hans. Eins og áður segir lýs-
ir hann viðbrögðum negrakónga
og hann lýsir einnig aðferðum
voldugra þjóðhöfðingja, t.d. á Ind-
landi á dögum Mongóla. Síðan tek-
ur hann dæmi úr merkri heimild,
sögu Daniels Pauls Schreber sem
setti saman minningar um geðbil-
un sína. Schreber þessi taldi sig
vera nafla heimsins og hann væri
yfirbjóðandi allrar jarðarinnar.
Canetti sýnir fram á að hugarfóst-
ur þessa geðbilaða manns sé sams-
konar og hugmyndir einræðis-
herra og valdamanna og byggist á
samskonar forsendum, að lifa alla.
Að ríkja yfir öllum og fyrst og
fremst að lifa þá. Vopn valdsins er
skipunin og hver skipun særir
þann, sem skipað er. Valdsmaður-
inn hrærist í stöðugum ótta um að
honum verði ekki hlýtt, þessi ótti
eykur grimmd hans og skipanir
hans verða grimmúðlegri með
vaxandi kvíða og skelfingu. Höf-
undurinn tekur dæmi um afleið-
ingar þessarar stöðugu skelfingar
valdsmanna, m.a. af sumum Róm-
verjakeisurum sem urðu brjálaðir
sökum þessa nagandi ótta. Til þess
að halda aga á þegnunum varð að
drepa alla þá sem sýndu minnstu
merki um vanþóknun og alla
mögulega keppinauta, valdið yfir
dauðadómnum var sterkasti mátt-
ur valdsmannsins. Skipanirnar
sem tryggðu völd hans voru
dauðadómar, líkhrúgan var vottur
um vald hans.
Frumgerð mannkyns
Canetti seilist nokkuð langt í út-
listunum sínum um tegundir
múgsins þegar hann fer að ræða
um hinn ósýnilega múg og einnig í
umfjöllun sinni um múgstáknin.
Alhæfingarnar eru einnig oft
vafasamar, vegna þess að hann
bindur sig við ímyndaða frumgerð
mannsins, krafsandi villidýr, sem
ekkert er heilagt. Þótt ýmsa at-
burði 20. aldar megi nota sem
staðfestingu á skoðunum Canettis
um dýrseðli mannsins og algjöra
glötun þá lýkur hann umþenking-
um sínum þó með því að von geti
verið um að yfirbuga „valdið" með
því að svipta það skipunarvaldinu.
Skoðanir Canettis minna mjög á
formgerðaleit Levi-Strauss, hann
telur sig hafa fundið frumgerðina
að hegðunarháttum manna og
þrátt fyrir hina löngu sögu og
þróun mannkynsins, haldi þessi
frumgerð gildi sínu nú. Morðóðir
einræðisherrar og hershöfðingjar
og valdagráðugir pólitíkusar nú á
dögum falla vissulega að kenning-
um Canettis, en meðan önnur öfl
neita að hlíta skipunum þeirra þá
fellur hin einfalda frumgerð Can-
ettis um manninn.
Og ef menn forðast að heillast
af sefjun og öryggiskennd sem býr
í samstillingu hins „marghöfðaða
óskapnaðar“ — múgsins — þá
vinnst sigur á „hinu djöfullega
valdi“.
Trúin á framleiðsluna
Canetti lýsir tíðarandanum um
það leyti sem hann var að setja
saman ritið. Hann talar um hvöt-
ina til að aukast og margfaldast
og veiða og ræna sem mestu meðal
frumstæðra manna. Hann segir að
nú sé stefnan sú sama. Nútíma
iðnaðarframleiðsla eykst stöðugt.
„Ef einhver trú er lengur þá er það
trúin á framleiðsluna, framleiðn-
ina og hagvöxtinn og hver þjóðin
eftir aðra undirgengst þessa skil-
yrðislausu framleiðslukröfu ...
aukning framleiðslunnar krefst
fleira fólks, því meira magn vara,
sem er framleitt því fleira fólk
þarf til þess að kaupa og nota vör-
una... Framleiðslan gengur á
friðartímum, styrjöld er andstæð
framleiðslunni og nú vinna bæði
austur- og vesturblokkin að því
sama, framleiðslu aukningu ...
þessar blokkir hafa ekki lengur
áhuga fyrir að eyða hvor ann-
arri.. “
Höfundur talar síðan um að
styrjöld sé vafasöm, í staðinn sé
framleiðslukeppni, en hann segir
jafnframt að nú geti valdsmaður-
inn þurrkað út allt líf á jörðinni og
að sú staða hafi aldrei áður verið
bláköld staðreynd. Nú geti hann
lifað ekki aðeins eigin þjóð heldur
allar þjóðir veraldar og allt líf í
e.t.v. nokkrar mínútur eða klukku-
stundir. Á þann hátt getur síðasti
brjálaði valdsmaðurinn „losast
undan skelfingarkvíða skipunar-
innar, óttann um keppinautana og
kvíðanum um að verða ekki hlýtt."
Hugvekja og aðvörun
Canetti fjallar um þá einstakl-
inga sem ná völdum skyndilega og
sem bera með sér einkenni hins
frumstæða múgs, menn sem
flokka má til stéttarskiptinga eða
einhverskonar umskiptinga. Hann
telur þá manngerð mjög varhuga-
verða, því að umskiptin við að
„hefjast" skyndilega til algjörra
valda magnar með þeim hinn nag-
andi ótta um að missa völdin og
þessi ótti er að dómi Canettis
kveikja þess sem gerir sömu menn
hættulega umhverfi sínu og sam-
félagi. Eins og nú er ástatt í heim-
inum er mikið um slík fyrirbrigði
meðal áhrifamanna. Þessi fyrir-
brigði neyta allra ráða til þess að
halda í valdaaðstöðu sína, hvort
heldur er innan ríkja eða innan
áhrifamikilla alþjóðlegra fyrir-
tækja og stofnana. Þeir hafa engin
tengsl við menningararf fortíðar-
innar, hrærast í tómarúmi einnar
saman græðginnar og óttans.
Gildi arfhelgi og trúarbragða er
þeim lokuð bók. Það er þessi teg-
und sem grípur til skammbyss-
unnar þegar menning er nefnd.
En þrátt fyrir allar útlistanir
Canettis á þessum „sorplýð
græðginnar“, þá er andstæða hans
sterkari, þau einkenni sem eru að-
all mannsins skynjun hins yfir-
skilvitlega, skáldskapur og listir.
Sú mynd sem höfundurinn dreg-
ur upp af manneðlinu er önnur
hliðin og hún hefur e.t.v. verið
augljósari á 20. öld af ýmsum
ástæðum. Canetti skrifar þetta rit
sem hugvekju og aðvörun á tímum
þegar tæki til múgsefjunar hafa
aldrei verið jafn mögnuð og ráð-
andi öfl virðast leitast við að móta
einstaklinginn til þeirrar múgs-
gerðar sem þeim hentar best, í
gerð æpandi neyslu- og vinnudýrs,
staðlaðs, sljós og orðvana.
MorgunblaSið/Bjarni
Innandvra í nýrri vershin Harðviðarvals á Krókshálsi 4, Reykjavík.
Harðyiðaryal hf. flytur
Harðviðarval hf. hefur flutt
verslun sína úr Kópavogi að
Krókshálsi 4 í Reykjavík.
Verslunin sérhæfir sig í vegg,
loft og gólfkiæðningu. Harðvið-
arval hf. hefur m.a. umboð fyrir
Tarkett, sem er parkett verk-
smiðja í Svíþjóð og framleiðir
Tarkett parkett í yfir 20 tegund-
um. Einnig hefur Harðviðarval
hf. umboð Jabopanel, einnig frá
Svíþjóð og Svenska-Dörr, sem er
eitt af stærstu hurðarfyrirtækj-
um Svíþjóðar.
Harðviðarval getur nú boðið
upp á franskan lúxuspanel auk
þess að selja límtré í innrétt-
ingar, borðplötur og fleira. Nýj-
asta umboð verslunarinnar er
Jura Jura-marmari frá Þýska-
landi.