Morgunblaðið - 01.09.1985, Blaðsíða 50

50
MORGUNBLAÐIÐ, 8UNNUDAGUR 1. SEPTBMBER1985
Eg er hérna í vetrarfríi," seg-
ir hann með íbyggnu brosi,
því vLssulega hljómar það
undarlega af vörum íslend-
ings að kalla frí í júlí vetrarfrí, nema
þá um kaldhaeðnislega fyndni sé að
ræða, eða kveinstafi yfir því að ekki
einu sinni þegar sól er haest á lofti
skuli vera boðlegt veður sólþyrstum
almenningi á klakanum. En það var
engu slíku til að dreifa hjá Hilmari
Kristjánssyni, þess sem til er vitnað,
enda maðurinn ekki líklegur til að
kveinka sér (þótt vissulega sé hann
ekki með öllu laus við kaldhæðni).
Hann var einfaldlega að vísa til þeirr-
ar staðreyndar að nú væri vetur (ef
vetur skyldi kalla) „þarna niður frá“,
þar sem hann befur alið manninn sl.
tvo áratugi — í Suður-Afríku.
Flestir sem voru komnir til vits
og ára í kringum 1960 muna ugg-
laust eftir Hilmari: hann var að-
sópsmikill í útgáfumennskunni, gaf
meðal annars út Vikuna um skeið,
auk annarra tímarita, stofnaði
prentsmiðju og gerði alvarlega til-
raun til að gefa út framsækið
dagblað; Mynd hét það og kom út í
þrjár vikur árið 1962, sniðið í anda
þýska blaðsins Bild. Góð hugmynd
að sogn gamaireyndra blaðapúl-
hesta, sem hefði gengið upp ef ekki
hafði komið til bilun í prentsmiðju
og prentaraverkfall. Mynd fór sem
sagt á hausinn, sem var dýrt spaug
fyrir Hilmar og sjálfsagt áfall fyrir
kapítalíska hugsjón hans, því hon-
um er lítt að skapi að ríkið og stétt-
arfélög setji hugviti og framtaki
einstaklingsins miklar skorður:
„Ég óttast þennan „creeping
socialism", hvað á maður að segja,
„skríðandi kommúnisma*, sem
læðist inn um bakdyr þjóðfélaga án
þess að menn taki eftir því, og fyrr
en varir er ekki hægt að snúa sér
við í friði fyrir kröfum og skorðum
„velferðarþjóðfélagins“,“ segir
hann, og bætir því við að það séu
varla meira en sjö þjóðfélög á jarð-
arkringlunni þar sem sæmilegt við-
skiptafrelsi ríkir, ósvikinn kapítal-
ismi, og Suður-Afríka sé, góðu
heilli, eitt þeirra.
Sem var ástœöan til þess að þú
fluttir þangað á sínum tíma, stað-
kæfði ég.
ríminu, en inn í landið komst ég.“
Hilmar hefur margt brallað frá
því að hann kom til Suður-Afríku,
en lengstum hefur hann starfrækt
þar prentsmiðju, og þá helst gefið
út dagbækur af ýmsu tagi. Um
tima var hann með 80 manns f
vinnu.
„En nú er ég að breyta til,“ segir
hann, „fara út í aðra sálma. Ég lok-
aði prentsmiðjunni um áramótin
og seldi vélarnar, því það hefur
verið óskapleg kreppa í Suður-
Afríku undanfarið, verri en heims-
kreppan 1929 að sumra mati, þótt
nú sé eitthvað farið að rofa til.“
Oa hvað á aðfara út í næst?
„Eg veit það ekki ennþá!“ var
svarið, en hlátrinum sem fylgdi gaf
til kynna að hann hefði ekki miklar
áhyggjur af framtíðinni.
„Það stendur ekki beint til að
fara að draga saman seglin, ég finn
mér nýjan farveg, og svo gef ég enn
út stærstu dagbókina og þá sem ég
hef grætt mest á. Management
Diary heitir hún, og er eins konar
skipulagsdagbók fyrir menn í
viðskiptum, ekki ósvipað Time
Manager, sem þekkt er hérlendis.
Hún kemur út í 250 þúsund eintök-
um.“
Það er freistandi að líta á Hilm-
ar sem kaldrifjaðan eiginhags-
munasegg, sem setur markaðslög-
málin ofar mannlegum verðmæt-
um og svífst einskis í „taumlausri
sókn sinni eftir hámarksgróða“,
svo gripið sé til slagorða, úreltra að
vísu, sem vinstrisinnaðir mennta-
skólapiltar hampa stundum á fund-
um í ræðufélaginu. Hann hendist
yfir á hinn helming hnattarins, þar
sem jarðvegurinn er frjósamari
(vinnuaflið ódýrara, skattbyrðin
minni, viðskiptafrelsið meira), þar
sem hann fær notið sinna kapítal-
ísku krafta í landi, sem hefur til
skamms tíma (og sumir segja enn
þann dag í dag, þrátt fyrir marg-
háttaðar breytingar) dregið skarpa
línu milli manna eftir litarhætti,
gósenland hvíta gróðapungsins,
sem heldur hinum minni máttar,
svörtum almúganum, niðri með
ofríki og fordild. Og hefur ekki
betri smekk en að gangast óhikað
við sjálfum sér sem gallhörðum
Hilmar Kristjánsson MorgunblaSið/Emilia
Rætt við Hilmar Kristjánsson útgefanda,
sem búið hefur í Suður-Afríku sl. tvo áratugi
VIÐTAL: GUÐM. PÁLL ARNARSON
Maður plantar ekki
kartöflum í hrauni
„Já, Mynd fór yfir um og ég
þurfti að byrja á viðskiptum upp á
nýtt, og taldi vænlegast að freista
gæfunnar í nýju landi. Ég var að
leita að frjósömum jarðvegi, því
maður plantar ekki kartöflum i
hrauni.“
Ódýra vinnuaflið í Suður-Afríku
hefur freistað?
„Frelsið freistaði. En hitt er ann-
að mál að mér gekk ekkert allt of
vel að fá innflutningsleyfi. Þeir
vildu æstir fá mig í Astralíu, þar
sem ég sótti einnig um og gerði
stuttan stans, en i Suður-Afríku
var aðeins sóst eftir fólki með verk-
þekkingu ... “
Ekki hefur þig skort verkþekk-
ingu?
„Nei, en það stóð „útgefandi“ á
passanum mínum, og allt sem við-
kemur blöðum og blaðamennsku er
illa séð þar neðra. Ég þurfti uppá-
skrift hjá atvinnuveitenda í Suð-
ur-Afríku um að ég ætti vinnu
trygga, svo ég keypti fyrirtæki í
Suður-Afríku á meðan ég var í
Ástralíu og skrifaði svo pappíra
upp á það að ég tæki sjálfan mig í
. vinnu! Þetta ruglaði þá heilmikið í
kapítalista (en það orð, guð veit
hvers vegna, vekur í hugum sið-
prúðra mannvina neikvæðar hug-
renningar, kannski um óhefta bar-
áttu þar sem þeir einir lifa af sem
best vegnar). Ég vék að þessu við
Hilmar á nærgætinn hátt, spurði
hann hvort aðskilnaðarstefnan sem
stjórnvöld Suður-Afríku hafa
lengstum rekið færi ekki fyrir
brjóstið á honum, hvort honum
þætti ekki sanngjarnt að svarti
meirihlutinn og kynblendingar
fengju meiri hlutdeild og rétt til
þátttöku í þjóðlífinu, ættu rétt á
sama kaupi og tækifærum og hvíti
maðurinn?
„Það eru tvær hliðar á öllum
málum og ekkert land er jafn mis-
skilið og Suður-Afríka,“ svaraði
Hilmar og gaf sér góðan tíma. „Það
stafar af því að menn bera þetta
land sífellt saman við Evrópu og
Ameríku — sem er ósanngjarn og
óraunhæfur samanburður, þvf
landið er óvart í Afríku og því ætti
með réttu að miða Suður-Afríku
við aðrar þjóðir í þeirri álfu Og sá
samanburður segir athyglisverða
hluti:
í Afríku búa 514 milljónir
manna, þar af 24 milljónir í Suð-
ur-Afríku og af þeim eru 5 milljón-
ir hvítir. Með öðrum orðum búa 5%
af íbúum Afríku í Suður-Afríku og
hvítingjar Suður-Afríku eru 1% af
þeim sem byggja Afríku alla. En
taktu nú eftir: Um helmingur þess
sem framleitt er í allri Afríku er
framleitt í Suður-Afríku, þar er
50% af bílaeign Afríku og þar er
neytt milli 60 og 70% þeirrar raf-
orku sem Afríkumenn búa yfir.
Þetta eru gallharðar staðreyndir,
sem segja sína sögu. Menn geta svo
alltaf deilt um pólitík, en mfn skoð-
nun er sú að Suður-Afrfka væri
ekki það sem hún er ef hvfti kyn-
stofninn hefði ekki haft töglin og
hagldirnar í stjórnsýslunni. Það er
einfaldlega staðreynd sem verður
að horfast í augu við að svertingj-
arnir f Afríku eru áratugum — ef
ekki hundruðum ára — á eftir
hvfta manninum hvað varðar
menntun, menningu og þroska.
Sem er hið stóra vandamál Suður-
Afríku, þetta hyldýpi á milli hins
þróaða hvíta minnihluta og hins
gjörsamlega vanþróaða svarta
meirihluta. Og vandi stjórnarinnar
sérstaklega er hvernig hún á að
láta alla íbúa landsins taka þátt í
stjórninni án þess að kerfið hrynji.
það er pólitískt mat hvernig á að
leysa þetta vandamál, en svo mikið
er víst, að það verður ekki gert með
því að taka upp regluna einn maður
eitt atkvæði. Það þýddi einfaldlega
hrun Suður-Afrfku.“
Þeim svörtu er þá ekki treystandi
til að ráða sínum ráðum?
„Þeim er ekki treystandi til að
stjórna landinu, svo mikið er vfst,
en það er ekkert sem mælir á móti
því að þeir fari að einhverju leyti
með sín mál. f Suður-Afríku eru
átta kynbálkar, og þeim hefur lengi
staðið til boða nokkurt sjálfsfor-
ræði. Sumir kynbálkarnir vilja það
ekki, en nokkrir þeirra eru þegar
sjálfstæðir, en heimurinn vill ekki
viðurkenna það, þrátt fyrir að
Suður-Afríka líti á lönd þeirra sem
sjálfstæð rfki og hafi veitt þeim
gífurlegan stuðning. Á sfðustu
fjárlögum var gert ráð fyrir hvorki
meira né minna en 40 milljörðum
íslenskra króna til uppbyggingar
þessara ríkja. (Sem vel að merkja
mætir nokkurri andstöðu hjá hvft-
um, því þeir borga brúsann. Hvít-
um mönnum finnst sérkennilegt að
koma inn i nýju borgirnar sem þeir
hafa sjálfir byggt fyrir svertingj-
ana, glæsilegar borgir, planlagðar
út í ystu æsar, en búa svo sjálfir f
gömlu og ljótu borgunum við hlið-
ina á. Það er viss urgur í mönnum
út af þessu.)“
En svertingjar hafa ekki sitt eig-
ið þing.
„Nei, það er ekki tfmabært.
Mörgum finnst reyndar sem
stjórnin hafa farið heldur geyst
undanfarið f því að veita kynblend-
ingum og Indverjum sitt eigið þing.
Það eru þrjú þing f Suður-Afrfku,
fyrir hvita, kynblendinga og Ind-
verja. Þegar ég kom fyrst til Suður-
-Afríku voru stjórnmál lítið rædd.
Búarnir kusu stjórnarflokkinn,
National Party, en Englendingarn-
ir stjórnarandstöðuna. Þetta var
tiltölulega rólegt þar til þjóðernis-
flokkurinn tók 180 gráðu stefnu-
breytingu, sem varð til þess að nfu
þingmenn sögðu sig úr flokknum og
stofnuðu nýjan flokk, fhaldsflokk.