Morgunblaðið - 26.09.1985, Page 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, FLMMTUDAGUR 26. SEPTEMBER1985
Kínverjar hafa tekið stórt stökk í vestur í lífsháttum síóustu ár. Þessi mjnd birtist nýlega í vikublaóinu L’Express því
til staðfestingar. Hún sýnir unga kínverska fjölskyldu á heimili sínu. A þessu stigi er ógerlegt að segja hvaða áhrif
þetta stökk á eftir að hafa á heimsástandið.
Heimsástandið 1985
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
stATE of the World 1985. A
Worldwatch Institute Report on
Progress Toward a Sustainable Soci-
ety. Project Director: Lester R.
Brown — Editor: Linda Starke ...
W.W. Norton & ('ompany — New
York — London 1985.
1984 kom þessi árbók fyrst út og
ætlað er að gefa út samskonar rit
árlega. Fyrsta ársritinu var tekið
mun betur en útgefendur og höf-
undar bjuggust við, eins og segir í
»rmála. Bandaríska útgáfan seld-
ist upp og þurfti að prenta hana
upp tvisvar til að sinna eftirspurn.
Ritinu er ætlað að fjalla um þau
efni sem höfundar telja þýð-
ingarmest til þess að mannkynið
geti lifað við sæmileg kjör og
aðstæður, og að bægt sé frá þeim
hættum sem orsakast af offjölgun
og rányrkju, eyðingu jarðvegs og
mengun lofts og lagar. Þetta er
úttekt á ástandinu eins og það
birtist hér og nú.
Fyrsta ritgerðin er rituð af
Lester R. Brown um „falsaða ör-
yggiskennd“ þeirra sem álíta að
lítil sem engin hætta steðji að
u^íiirstöðuþáttum mennskrar til-
veru. Hann segir að þótt mann-
kynið hafi á ferli sínum breytt
umhverfinu og mótað það, hafi
aldrei í sögu mannkynsins orðið
aðrar eins breytingar á umhverfi
og á síðari hluta þessarar aldar.
„Þegar mannkynið er að nálgast
fimm milljarðana, getur fjöldi
þess og framkvæmdir orðið til
þess að raska lífkerfi náttúrunnar
í slíkum mæli að hrun verði á
næsta letti..." Þetta hrun er þeg-
ar hafið í Afríku. Um 1970 fram-
leiddu Afríkubúar næg matvæli og
fullnægðu eigin þörf. 1984 voru
um 170 milljónir af 531 milljón
fæddir með aðfengnu korni.
Ástæðurnar eru offjölgun, sem
hvergi er meiri, mjög mikil jarð-
vegseyðing, og iðnvæðingarstefna
stjórnmálamanna, sem virðast
hafa gleymt þýðingu hins forna
hefðbundna landbúnaðar. í iðn-
væddu ríkjunum er eitt ískyggi-
legasta merkið um þessa röskun
lífríkis skógardauðinn og það sem
verra er að þegar reynt er að
rækta græðlinga visna þeir og
deyja.
Offjölgun samfara jarðvegseyð-
ingu veldur víða landþrengslum. í
Kína er nú svo komið að yfirvöld
leitast við að fá Kínverja til þess
að taka upp líkbrennslu, vegna
þess að talið er að allt of mikið
land tapist ef hefðbundnir greftr-
unarsiðir eru iðkaðir. Það þarf
mikið land undir jarðneskar leifar
Kínverja og með líkbrennslu spar-
ast land, sem nota má til ræktun-
ar.
Hækkun matvælaverðs
Matvælaverð mun stórhækka á
næstu áratugum, sé litið á heim-
inn sem heild. Stafar það af jarð-
vegseyðingu og þar af leiðandi
þcrf fyrir stóraukna notkun
áburðar, en með hækkandi olíu-
verði verður dýrara að framleiða
tilbúinn áburð og afleiðingarnar
verða hækkun verðs landbúnaðar-
afurða. Vélanotkunin verður dýr-
ari. Kornframleiðslan jókst um
3% á ári fyrir fyrstu olíuverðs-
hækkun 1973 en vöxturinn hefur
verið um 2% síðan og rétt nemur
þörfinni, að áliti höfundar.
Hreint vatn er sums staðar orð-
ið af mjög skornum skammti.
Vatnsdælingar, stórkostlegar
virkjanaframkvæmdir og stíflur
til þess að auka vatnsmagn á viss-
um stöðum hafa orðið til þess að
raska jafnvæginu í jarðvatnskerfi
vissra byggða. Afleiðingin er
þurrkar, skógeyðing og flóð þar
sem svo hagar til. Iðnaðurinn
þarfnast mikils vatns og víða er
skortur á vatni orðinn slíkur að
frekari iðnvæðing stöðvast.
Kjötframleiðslan hefur dregist
saman um >/io síðan 1976. Magn
fiskafurða jókst gífurlega á ára-
bilinu 1950—1970. Árleg aukning
var um 6%, síðan er aukningin
1%. Höfundur telur, að þetta
hvort tveggja megi auka með
bættri ræktun haglendis og fisk-
eldi og hafbeit.
Brown fjallar um veðurfars-
breytingar, sem orsakast af
manna völdum, mengun lofts og
„gróðurhúsaveðurfar", sem. ýms
merki benda til að verði, ef svo
fram heldur sem horfir. Hann tel-
ur, að koma megi í veg fyrir þær
hættur, sem steðja að mannheimi,
með pólitískum aðgerðum, hóf-
legri fjölgun, stöðvun jarðvegseyð-
ingar og afmengun. Hann telur, að
menn verði að búa sig undir hækk-
andi verðlag og minnkandi neyslu,
þar til einhvers konar jafnvægi
verði náð. Notkun kjarnorku sem
orkugjafa telur hann meira en lít-
ið vafasama, vegna óhóflegs
kostnaðar vegna mengunar og að
kjarnorkan sem slík sé ekki sá
orkugjafi sem margir bjuggust
við.
Barist viö hungur
Önnur ritgerðin er eftir sama
höfund og fjallar um þær leiðir
sem hann telur færar til þess að
minnka hungrið í þróunarríkjun-
um. Afríka er verst komin og allt
bendir til þess að þar batni
ástandið ekki nema róttækar
breytingar verði í atvinnuháttum
og pólitískum efnum. Aðstoðin við
ríki Afríku er ekki aðeins sprottin
af eðlilegum viðbrögðum við
hörmungum náungans, hún er
einnig ekki síður sprottin af
hreinum hagsmunaástæðum. Ef
riki Afríku hryndu algjörlega, þá
myndi bankakerfi heimsins fylgja
með. Skuldir þessara ríkja eru það
miklar, að án vaxtagreiðslna það-
an yrði fjöldi lánastofnana gjald-
þrota.
Sandra Postel skrifar um
vatnsnotkun og vatnsskort, en
ferskvatnsskortur er ekki lítið
vandamál í mörgum ríkjum
heims. Sami höfundur skrifar
einnig um loftmengun.
Fiskveiðar og fiskeldi
Ritgerð Lester R. Brown um
fiskveiðar og fiskeldi er mjög at-
hyglisverð. Ur fiski fær mannkyn-
ið 23% þess próteins sem það not-
ar úr dýraríkinu. Eins og hann
segir í inngangsgrein sinni, þá
hefur ofveiði orðið til þess að viss-
ar fisktegundir hafa horfið.
Hrygningarsvæðin eru víða í
hættu vegna mengunar og í ýms-
um ríkjum þar sem hafin hefur
verið fiskveiði tiltölulega nýlega,
hefur ásóknin orðið til þess að
þurrka upp miðin. Brown telur að
V6 alls fiskaflans fáist með fisk-
eldi og hafbeit.
Kínverjar eiga sér 4.000 ára
sögu í fiskeldi og þar er langmest
fiskrækt í heimi. Minnkandi veiði
má því vega upp með auknu fisk-
eldi. Brown telur að fiskeldi sé
mun hagkvæmara til framleiðslu
próteins en t.d. framleiðsla kjúkl-
inga og svínakets hvað þá nauta-
kets. Það þarf 7 pund af korni til
þess að framleiða pund af nauta-
keti, 3,25 pund af korni til þess að
framleiða pund af svínaketi og
holdakjúklingar þurfa 2,25 pund.
Aftur á móti þarf ekki nema 1,7
pund af kornmeti í pund af fiski.
Brown ræðir sérstaklega um lax-
eldi og hafbeit og þá vitneskju,
sem aflað hefur verð um þann
búskap á síðustu árum.
Offjölgun
Edward C. Wolf fjallar um þá
hættu sem stafar af fækkun teg-
undanna og þeirri röskun, sem af
því stafar í dýraríkinu og plöntu-
ríkinu. í greinum Williams U.
Chandler og Cynthiu Pollock er
rætt um orkunýtingu og orku-
sparnað og lokagreinarnar eru um
stöðvun offjölgunar og hvaða ráð
séu til þess að forða því að mann-
kynið kafni í eigin óþrifum.
Höfundarnir fjalla um þessi
efni með heiminn sem heild í
huga. Ríki eru mismunandi sett
hvað snertir hráefni, landbúnað-
arframleiðslu, fiskveiðar og orku.
En þau sem best eru sett eru
tengd þeim sem lakar eru sett og
framhjá því verður ekki komist að
heimurinn er ein efnahagsleg
heild og lífræn heild. Pólitík og
efnahagslegir hagsmunir eiga
sinn þátt í því hvernig komið er.
Skammsýn gróðahyggja getur
valdið því að fiskstofnar eyðast,
eins og síldarævintýrin hér við
land voru augljóst dæmi um. Svip-
uð dæmi eru fjölmörg um allan
heim.
Pólitísk afskipti, sem reist eru á
þröngri hugmyndafræði, geta ekki
síður haft ófyrirsjáanlegar afleið-
ingar. Samvinnu- og samyrkju-
hugsjónin í Sovétríkjunum varð
t.d. til þess að rústa landbúnaðar-
framleiðsluna, svo að nú verða
arftakarnir að brauðfæða þjóðir
Sovétríkjanna með bandarísku
korni. í sumum ríkjum hafa af-
urðasölur reknar af auðhringum
og samvinnufélögum náð kverka-
taki á landbúnaðarframleiðslunni,
sem þeir stjórna með eigin gróða-
hagsmuni að leiðarljósi. Þetta á
einkum við þar sem auðhringarnir
í gervi samvinnufélaga gína yfir
framleiðslunni með ríkisvaldið að
bakhjarli. Fjölmörg dæmi um þess
háttar pólitík gefast I þróunar-
ríkjum Affiku, með hrikalegum
afleiðingum.
í þessu riti er að finna upplýs-
ingar um fjölmarga þætti sem erf-
itt er að fá upplýsingar um annars
staðar, en hér liggja þær fyrir (vel
unnum ritgerðum og töflum. Höf-
undarnir leggja hér fram stað-
reyndir um ástandið, sem þeir
hafa unnið upp úr öruggum heim-
ildum.
Cassavetes
á kasettum
Gena Rowlands mundar sexhleypurnar sem Gloria.
____Myndbönd
Árni Þórarinsson
Þeir eru ekki margir banda-
rísku kvikmyndagerðarmennirn-
ir sem hafa getað skapað sér
athafnafrelsi utan við stóru
stúdíóblokkirnar í Hollywood til
að gera þær myndir sem þeir
vilja, eins og þeir vilja. John
Sayles er slíkur maður og um
daginn sagði ég frá nokkrum
mynda hans sem fáanlegar eru
hér á myndböndum. Annar slíkur
og á margan hátt brautryðjandi
í sjálfstæðri kvikmyndagerð
vestra er leikarinn, leikstjórinn
og handritshöfundurinn John
*T Cassavetes. Eins og ég gat um í
pistlinum um John Sayles hefur
Cassavetes haft þann háttinn á
að taka aö sér hlutverk illmenna
í iðnaðarmyndum þar vestra,
sennilega er leikur hans í Rose-
mary’s Baby og The Dirty Dozen
hvað þekktastur — til að afla sér
fjár I framleiðslu sérstæðra
mynda sem byggðar eru á eigin
handritum.
Fyrsta mynd Cassavetes af
þessu tagi var Shadows árið 1960,
og síðan komu Husbands, Faces,
A Woman Under the Influence,
The Killing of a Chinese Bookie,
Opening Night og síðast Love
Streams. Allar þessar myndir
eru mjög persónulegar og ein-
kennast meira af frjálsum
leikspuna og áköfum persónu-
krufningum en niðurnegldum
söguþræði. Eiginkona Cassavet-
es, Gena Rowlands, sem er fyrsta
flokks dramatísk leikkona, fer
jafnan með stór hlutverk í þess-
um myndum, svo og vinir þeirra
hjóna eins og Ben Gazzara, Peter
Falk og Seymour Cassel. Þetta
eru innileg, nærgöngul verk,
stundum dálítið yfirspennt, sem
hrár og umbúðalaus myndstíll
Cassavetes magnar upp. Við-
fangsefnin eru yfirleitt sam-
skipti venjulegs fólks, bæling og
ófullnægja daglegs lífs meðal
millistéttarinnar í Bandaríkjun-
um.
Því miður hafa myndir John
Cassavetes verið sjaldséðir gestir
á íslandi, þótt kvikmyndahátíð
hafi ftrekað reynt að fá bæði
hann og myndir hans hingað. Ég
held að A Woman Under the
Influence sem sýnd var á fyrstu
kvikmyndahátíðinni sé eini af-
rakstur þeirrar viðleitni. Sama
er að segja um myndbandamark-
aðinn. Þar er ekki mér vitanlega
að finna eina einustu af ofan-
nefndum myndum, því miður.
Aftur á móti er hér fáanleg á
spólu sú mynd sem braut ísinn
fyrir leikstjórann Cassavetes
hvað varðar almenna dreifingu
og vinsældir. Það er Gloria sem
gerð er 1980. Með Gloriu tókst
John Cassavetes að brúa bilið
milli eigin framleiðslu og stóru
kvikmyndafélaganna, þannig að
Columbia lagði til fjármögnun
en gaf leikstjóranum engu að
síður frjálsar hendur.
Gloria er blanda af dæmi-
gerðri Cassavetes-mynd og hefð-
bundinni glæpamynd. Gena
Rowlands leikur titilhlutverkið,
fyrrum kórstúlku og viðhald
mafíuforingja sem situr uppi
með ungan dreng eftir að mafían
hefur myrt foreldra hans sem
búa í næstu íbúð. Gloria leggur
á viðburðaríkan flótta með
drenginn undan blóðhundum
glæpasamtakanna, og þarf á allri
sinni hörku og útsjónarsemi að
halda, en hvorutveggja hefur hún
í ríkum mæli. Gloria er hörku-
spennandi mynd, og þrátt fyrir
götótta sögu og of langan sýning-
artíma, er hún áhugaverð kynn-
ing á sérstæðum kvikmyndagerð-
armanni. Vonandi getur sú kynn-
ing orðið ítarlegri þótt síðar
verði.
Stjörnugjöf: Gloria A * *