Morgunblaðið - 24.11.1985, Síða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER1985
Hrossagaukurinri
Fugl andstæðna og ótraustra spádóma
MENN eru stundum kallaðir
skrítnir fuglar ef þeir eru eitthvað
aérkennilegir í háttum, eða hegða
sér ekki í einu og öllu eins og
almenningsálitið krefst. Svo eru
líka til fuglar sem standa vel undir
nafninu „skrítnir fuglar" og um
einn slíkan fugl verður fjallað nú
þó svo að nær allir hafi þeir flúið
land um sinn, eða til næsta vors.
Greinin mun fjalla um hrossagauk-
inn, þann lúmska og laumulega
litla vaðfugl, sem er svo furðulegur
í háttum, að fyrr á öldum voru
þeir eigi allfáir sem töldu hann
tilheyra öndum og göldrum fremur
en fuglaríkinu. Laumulegt atferli
hans, sérkennileg hljóð bæði í lofti
og á landi og fieira hefur heillað
fólk svo mjög í gegnum tíðina, að
ýmsar sagnir hafa verið sagðar um
hrossagauka, bæði sannar og logn-
ar. Höldum af stað.
Hrossagaukurinn er einn af
algengustu fuglum þessa lands
og verpir hann alls staðar á lág-
lendi þar sem aðstæður leyfa.
Kjörlendi hans er votlendi, en
einnig er hann spenntur fyrir
kjarrlendi sem varpsvæði. Vot-
lendið verður að vera vel gróið
og ekki það blautasta sem fyrir-
finnst. Verpa gaukarnir og í
þurru heiðalandi. Hrossagaukur-
inn er farfugl að mestu leyti og
þær heimtur sem orðið hafa á
merktum gaukum benda til þess
að megnið af íslenska stofninum
hafi vetrardvöl á írlandi. Ekki
er hann þó óhultur þar, því þar,
i Skotlandi og á Englandi, er
hann vinsæl bráð sportveiði-
manna sem þykja erfitt við hann
að eiga sökum hraðs og breyti-
legs flugiags. Er að sjá að gauk-
urinn fari úr öskunni í eldinn er
hann flýr vetur konung í norður-
höfum til þess eins að vera á
stanslausum flótta undan byssu-
kjöftum.
Ef menn ætluðu hrossagauk-
inn greindan, mætti einnig ætla,
að veiðiskapurinn réði einhverju
um það, að hann er með fyrstu
farfuglum sem til Iandsins koma
á vori hverju. Skýringin mun þó
ekki vera sú. Strax upp úr miðj-
um apríl fara þeir fyrstu að koma
og fyrstu dagana fer lítið fyrir
þeim, þjóðtrúin álítur að dýrið
verði að éta merarhildi til þess
að fá röddina. Hvort það á við
rök að styðjast eður ei verður
látið liggja milli hluta, en víst
er, að skömmu eftir komuna
„heim“, færist gaukurinn litli
allur í aukana. Hann þeytist um
loftin blá og gefur frá sér hin
fjölbreytilegustu hljóð. Þetta er
liður í varpundirbúningi hrossa-
gauksins og í alla staði andstætt
hegðun hans aðra tíma ársins en
vorsins og fyrri hluta sumarsins.
En það eru fleiri dýr en hrossa-
gaukur sem geta ekki hamið sig
á vorin. Hið umtalaða hnegg
hrossagauksins er furðulegasta
hljóðið sem hann gefur frá sér
og lengi veltu menn því fyrir sér
hvernig fuglinn færi að því að
framleiða slíkt hljóð, því vissu-
lega gátu menn ekki ímyndað sér
það koma úr barka dýrsins. Grh.
minnist þess að hafa lesið ein-
hvers staðar um tilraun tveggja
manna. Þeir festu dauðan hross-
agauk á spýtu og gættu þess að
stélið væri þanið. Þeir grunuðu
nefnilega að stélið væri fleira en
það sýndist, sum sé e.t.v. hljóð-
gjafi. Þeir framkvæmdu tilraun
sína í hávaðaroki og fólst hún í
því að teygja spýtuna með hinum
dauða fugli á fyrir horn og láta
veðurhæðina leika um hann og
þanið stélið. Er þeir gerðu þetta
myndaðist mjög svipað hljóð og
menn heyra frá gauknum er
hann steypir sér skáhalt í háloft-
um á vorin og sumrin. í Fugla-
bók AB stendur að „hið sérkenni-
lega hnegghljóð myndist við titr-
ing ystu stélfjaðranna þegar
fuglinn steypir sér skáhallt niður
á við í loftinu með þanið stél“.
Fyrir þetta háttarlag fékk hross-
agaukurinn ákúrur fyrir undir-
flog eins og músarindlar og stein-
deplar í gamla daga. Fluglag
hrossagauksins við þessi tæki-
færi er skrautlegt og óhætt að
segja að hann hefur ekki hug-
mynd um hvert förinni er heitið,
enda trúlega dauðhræddur sjálf-
ur, enda er undantekning ef hann
skilur ekki eftir litla drithrúgu
þar sem hann þaulsat uns mað-
urinn næstum steigofan á hann.
Fyrir kemur, að hrossagaukur-
inn verpir við mannabústaði og
fyrir kemur að hann er að mynd-
ast við varp fram á vetur, hvað
svo sem kann að valda því. Frá
þessu sérkennilega háttalagi
greinir Björn J. Blöndal í bók
sinni „Vinafundir" og telur sig
oft hafa séð þetta sjálfur. Fleiri
segja sömu söguna. Einstaka
hrossagukar þrauka hér veturinn
og halda sig þá við volgrur, en
vetrarvarp þetta á þó ekkert
skylt við hinu harðgerðu ein-
staklinga sem veturinn þrauka.
Hrossagaukurinn verpir yfir-
leitt í maí eða júní, allt eftir
árferði og landshlutum. Eggin
eru oftast fjögur talsins og út-
ungunartíminn er 3 vikur. Ung-
arnir fara á stjá um leið og þeir
þorna og 3-4 vikum síðar eru
þeir að fljúga fyrstu spottana. í
riti Landverndar um íslenska
fugla segir, að varp hrossagauka
geti verið með ólíkindum þétt þar
sem skilyrði eru ákjósanleg.
Stendur þar eftirfarandi: „A
tveim stöðum við Mývatn, þar
sem talin voru varppör, var
meðaltalið 25 pðr á ferkíló-
metra.“
Þjóðtrúin ætlaði hrossagauk-
um einkum það hlutverk að spá
um orðna hluti og atburði, en þó
máttu menn vara sig á því að
taka ekki mark á hvaða hrossa-
gauk sem var. Hrossagaukur sem
hneggjaði fyrir sumardaginn
fyrsta afhjúpaði sig t.d með því
að gera það, menn voru klárir á
því að fugl sem vissi ekki hvort
komið var sumar eður ei gæti
ekki verið gæddur spádómsgáfu.
Engu breytti þótt tíðarfar væri
svo gott að engu líkara væri en
sumarið væri í raun komið. Allt
miðaðist við sumardaginn fyrst.
Öðru máli gilti um hrossagauka
sem biðu sumardagsins fyrsta
og hneggjuðu fyrst þá og síðan
af kappi fram eftir sumri, þeim
fuglum mátti treysta. Það var
þó aðeins fyrsti hrossagaukur
sem menn heyrðu til hneggja
sem gat spáð og lá mikið við að

Hnegg-f1ug“
Fjórir kostir góðir og tveir
afleitir, en þó bót í máli að varla
hneggjar venjulegur hrossa-
gaukur á jörðu niðri, til þess
þarf hann samspil loftmótstöðu
og stélfjaðra. Hann gefur frá sér
önnur hljóð á jörðu niðri.
Auk þessa töldu ýmsir í gamla
daga, að hrossagaukurinn væri
að hamast við að spá um tíðarfar
og mikil gleðilæti og gassagang-
ur í háloftunum snemma vors
átti að merkja spá um góðæri
og að enginn afturkippur kæmi
í sumarkomuna. Það var þó stór-
varasamt að leggja of mikinn
trúnað í þetta, því kapp var
meira en forsjá í spám gauksins
og honum skjátlaðist oft og
mörgum sinnum. Mönnum hefur
löngum þótt gott að hafa ein-
hvern til að kenna um ófarir og
í umræddum tilvikum var skuld-
inni skellt á hrossagaukinn (og
spóann), hvað voru þeir líka að
spágóðæri? Ha?
Látum þessu nú lokið um
hrossagaukinn, þann merka og
skemmtilega íbúa íslenska fugla-
ríkisins og glöggvum okkur að
lokum á því, að hér er ekki um
neina „sérislenska" útgáfu að
ræða, heimkynni hrossagauksins
eru víðfemari heldur en gengur
og gerist hjá einstökum fuglateg-
undum. Fyrst ber að geta að
hrossagaukurinn er algengur
varpfugl á íslandi, á láglendi.
Grh. hefur þó vitað þá verpa á
Þó hrossagaukurinn sýni sig
og sjá aðra með þessum hætti á
umræddum tíma grósku og vakn-
andi lífs, lætur hann aldrei af
hinu hefðbundnara og kunnara
atferli sínu, að spretta undan
fótum manna og dýra með sker-
andi ískri, þannig að fórnarlömb
hans standa eftir illa brugðin.
Hrossagaukur.
átta sig á því hvaðan hljóðið
barst. Gömul þula segir allt sem
þarf í þeim efnum:
í austri unaðsgaukur
í suðri sælugaukur
í vestri vesalgaukur
í norðri námsgaukur
uppi ununargaukur
niðri nágaukur
Arnarvatnsheiði og séð þá þar
svo sem annað hvert ár eða svo.
Nú, svo verpir hrossagaukurinn
í mestallri Evrópu og norðan-
verðri Asíu. Bæði í Norður- og
Suður-Ameríku og ekki nóg með
það, heldur ofan á allt saman í
Suður- og Austur-Afríku.
-gg-
Nýr sýningarsalur
Sólveig Eggerz við mynd sína Poseidon og Lorelei í nýja sýningarsalnum
við Austurströnd 6.
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Á ýmsu getur maður átt von í
íslensku myndlistarlífi en þó
naumast að opnaður yrði nýr
sýningarsalur á höfuðborgar-
svæðinu og það á Seltjarnarnesi.
Rekstur sýningarsala hefur
nefnilega gengið báglega undan-
farið og nú þegar hafa tveir
þeirra hætt starfsemi sinni,
Gallerí Lækjartorg og List-
munahúsið. Aðrir sýningarsalir
berjast hetjulega fyrir lífi sínu
og fer ýmsum sögum um gengi
þeirra.
Rekstrargrundvöllur sýning-
arsala í því formi sem þeir hafa
verið reknir virðast þannig afar
hæpinn og verður því að leita
nýrra leiða til að skjóta stoðum
undir hann. En það bíður síns
tíma að ræða nánar um þessi
mál öll.
Sýningarsalurinn að Austur-
strönd 6 er hinn vistlegasti og
hentar vel hinum smærri sýning-
um og gæti orðið ágætt innlegg
í menningarlíf þeirra Seltirn-
inga.
Það er Sólveig Eggerz Péturs-
dóttir, sem sýnir fyrst manna á
þessum stað — 48 vatnslita-
myndir ásamt dálitlu af rekavið,
sem hún hefur málað á.
Það er orðið langt síðan Sól-
veig sýndi síðast en það hefur
sínar gildu ástæður í heilsufars-
legum mótbyr, sem hefur tekið
hana fleiri ár að vinna sig upp
úr. En í tilfelli sem hennar tekst
það stundum með þrautseigju,
þolinmæði og brögðum listar.
Hugmyndaflugið var alltaf
sterkasta hlið Sólveigar og svo
er enn eins og myndirnar „Úr
hugarfylgsnum" (18) og „Bálið“
(19) eru til vitnis um en þær
bera báðar sterk persónuein-
kenni höfundarins. Ymsir góðir
taktar eru í mörgum vatnslita-
myndunum en ennþá á Sólveig
erfitt með að samræma himin,
hafa og jörð þannig að úr verði
ein sterk heild eins og í myndinni
„Sumar í Sveit“ (9), sem er elsta
myndin á sýningunni. Heilleg-
ustu áhrifunum hygg ég að hún
nái í sumum blómamynda sinna.
En hvað sjálfan rekaviðinn
snertir, sem Sólveig málar á eftir
frjálsu hugarflugi, sé ég ekki
betur en að taktarnir séu hinir
sömu og áður og á það einkum
við er henni tekst að beisla form
og lögun viðarins og laga að
málunarástríðu sinni. Þessum
framslætti mínum til áréttingar
vísa ég til mynda svo sem nr. 4
og 13. Það sem máli skiptir, er
að mynd og viður samræmist í
eina órofa heild og að hvoru-
tveggja njóti sín án þess að troða
hinu um tær. Listakonunni óska
ég svo góðs gengis í lífi og starfi
og sýningarsalnum að Austur-
strönd 6 farsældar.