Morgunblaðið - 03.01.1986, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. JANÚAR1986
Tungan í tímans straumi
/vf 1 fA/imiiwi IJm/iii I M iiaI Tll m >1 I liAmnnn aAa a VI /I I A/yi! wi n *i|/l II'
— eftir Ragnar
Ágústsson
Tungan geymir í tímans straumi
trú og vonir landsins sona,
dauðastunur og dýpstu raunir,
darraðarljóð frá elstu þjóðum;
heiftareim og ástarbríma,
örlagahljóm og refsidóma,
land og stund í lifandi myndum
ljóði vígðum — geymir í sjóði.
(M.J.)
„ísland byggðist fyrst úr Noregi
á dögum Haralds hins hárfagra,
Hálfdanarsonar hins svarta í þann
tíð, að ætlun og tölu þeirra Teits,
fóstra míns, þess manns, er ég
kunna spakastan, sonar ísleifs
byskups, og Þorkels, föðurbróður
míns Gellissonar, er langt mundi
fram, og Þórríðar Snorradóttur
goða, er bæði var margspök og
óljúgfróð, er ívar Ragnarssonur
loðbrókar lét drepa Eadmund hinn
helga Englakonung. En það var
átta hundruð og sjö tigum vetra
eftir burð Krists, að því er ritað
er í sögu hans.
Ingólfur hét maður norrænn, er
sannlega er sagt, að færi fyrst
þaðan til íslands, þá er Haraldur
hinn hárfagri var sextán vetra
gamall, en í annað sinn fám vetr-
um síðar. Hann byggði suður í
Reykjarvík."
Þannig hefur Ari Þorgilsson
íslendingabók. í bókarauka rekur
Ari ætt sína til Ynglinga. Það eru
hin germönsku og indóevrópsku
fræði. Fyrstur er talinn Yngvi
Tyrkjakonungur, þá Njörður Svía-
konungur, þriðji Freyr. í Ynglinga
sögu er sagt að Freyr hafi heitið
Yngvi öðru nafni og var hann
stundum nefndur Yngvifreyr.
Ættmenn hans voru kallaðir Yngl-
ingar. Svíakonungar kenndu sig
við þá ætt til forna.
Nafnið Ingólfur er myndað úr
orðunum Ingi og úlfur. Forliðurinn
Ing- í fyrra orðinu er talinn sam-
stofna við orðið Yngvi en það er
oft tengt ásnum Frey. Ingólfur
landnámsmaður var ásatrúar og
stóð fyrir blóti miklu til þess að
leita sér heilla um forlög sín. Hann
var ættaður af Þelamörk í Noregi
en bjó í Dalsfirði á Fjölum. Þegar
hann flutti til íslands „skaut hann
fyrir borð öndvegissúlum sínum
til heilla. Hann mælti svo fyrir,
að hann skyldi þar byggja, er súl-
urnar kæmi á land.“ Þrælar Ing-
ólfs, þeir Vífill og Karli, fundu
síðar „öndvegissúlur hans við
Arnarhvol fyrir neðan Heiði“.
„Hann bjó í Reykjavík," segir
Landnáma.
Nú er þeirri spurningu ósvarað
hvor, Landnáma eða Islendinga-
bók, hafi haft réttar fyrir sér. Sáu
þeir Vífill og Karli einn reyk eða
fleiri? Á borgin okkar aö heita
Reykjarvík eða Reykjavík? Hvort
sem réttara er er komin full hefð
á að nefna hana Reykjavík enda
er það eflaust í meira samræmi
við nútímann. Á góðviðrisdögum
má stundum sjá marga reykja-
bólstra stíga til himins frá hita-
veitulögnum víðsvegar um borg-
arlandið. Hafi fyrri liður samsetta
orðsins, Reykjavík, upphaflega
verið í eintölu þá hefur tungan
valið fleirtölumyndina í samræmi
við breyttar aðstæður. Við teljum
það rétt mál enda stríðir það ekki
gegn öruggri vissu okkar um upp-
runalega notkun orðsins. Stundum
gleymist þó almenningi frum-
merking orða og misskilningur eða
misritun geta valdið afbökun og
ruglingi í hugsun og máli. Til þess
er sárt að vita, getur jafnvel tekið
að „blæða úr morgunsárinu". Að-
stæður breytast oft og gömul verk-
þekking glatast en ný viðfangsefni
koma til, er krefjast nýrra hugtaka
í máli. Með þeim er hægt að flytja
verklýsingu nýrrar atvinnugreinar
frá einum einstaklingi til annars,
frá einni kynslóð til annarrar.
Fjölbreytni málsins skerpir skiln-
inginn, blæbrigði þess greina við-
fangsefni okkar í sundur og hjálpa
okkur til þess að vera nákvæm í
„ViÖ verðum að kunna
það mál sem þjóðin
hefur talað, vita skil á
sögu hennar og menn-
ingu og gera okkur Ijósa
grein fyrir þeim breyt-
ingum sem tungan hefur
tekið í tímans straumi.“
hugsun og gerðum. Hesturinn er
fákur, gæðingur eða bikkja eftir
eiginleikum hvers og eins. Andvar-
inn líður, blærinn andar, golan
strýkur, vindurinn hvín og „storm-
ur æðir blint um höll og hreysi".
Stundum notum við gömul orð
til þess að tákna ný viðfangsefni,
svonefndar nýmerkingar. Að öðr-
um kosti verðum við að búa til ný
orð er tjá það sem í hug okkar býr.
Það eru nýyrði. Nýyrði fara sjaldn-
ast vel í málinu nema þau skírskoti
til einhvers sem er okkur áður
þekkt, við vitum til hvaða veru-
Ieika þau eigi að vísa. Þau þurfa
að vera gegnsæ sem kallað er. En
orð, hversu málfarslega rétt sem
þau eru, verða þá fyrst gegnsæ
þegar við skiljum það mál sem þau
eru risin úr. Annars hljóma þau
framandi eins og tökuorð úr er-
lendu máli og notkun þeirra er
jafnvel enn torveldari því þau eru
jafnframt óskiljanleg öllum öðrum
þjóðum. Við verðum því að kunna
það mál sem þjóðin hefur talað,
vita skil á sögu hennar og menn-
ingu og gera okkur ljósa grein fyrir
þeim þreytingum sem tungan hef-
ur tekið í tímans straumi. Ein-
staklingar, meðal þjóðar sem á sér
svo langa rithefð sem íslendingar,
þurfa ekki að vænta þess að eiga
þess nokkurn kost að ná þar full-
komnun eða endanlegu marki. En
manndómur þeirra og hæfni
ákvarðast, að verulegu leyti, af því
hversu langt þeim tekst að ná.
Þetta hefur íslendingum jafnan
verið ljóst. Málið sjálft ber það
með sér. Það hefur varðveist til-
tölulega lítið breytt, beygingaríkt
og myndauðugt. Við segjum að það
sé auðug tunga og við höfum löng-
um metið auðlegð þess meira en
flest önnur veraldleg gæði. Á
hungurtímum felldum við naut-
gripi okkar svo hundruðum skipti
til þess að geta skráð á skinn
þeirra annála líðandi stundar.
Orðaleikir og margskonar mál-
þrautir voru helsta skemmtiefni
okkar og dægradvöl þegar flest
annað þraut. Við iðkuðum brag-
þrautir, skrúðmælgi og mannjöfn-
uð og uppskárum að launum dýr-
asta gull eða bráðan bana. Ljóða-
gerð og sagnaskemmtun voru
meðal verðmætustu útflutningsaf-
urða okkar. Þessi andlega iðja dró
ekki úr þreki eða starfi. Þá reis
hreysti og dirfska þjóðarinnar
hærra en hún hefur nokkru sinni
gert. Bersöglismál okkar stóðu
frammi fyrir veldi erlendra stór-
höfðingja og höfuðlausnir okkar
leystu líf dauðadæmdra fanga
undan ofurvaldi voldugra kon-
unga. Við munum aldrei ná lengra
í þjóðlegri reisn en á þeim tímum
þegar hugvit okkar er strengt til
hins ýtrasta og tungan rís hæst.
Ingólfur Arnarson reisti bæ
sinn, Reykjavík, í kvosinni þar sem
Aðalstræti og Túngata mætast.
Hann hefur komið að ósnertu landi
þar sem engir troðningar eða stíg-
ar voru fyrir. Ingólfur hefur gengið
meðfram hlíðinni stystu leið til
sjávar. Þar hafa spor hans legið
og síðar hafa myndast troðningar,
götur og vegir. Ef til vill hefur
hann velt steini úr götu. Það hefur
auðveldað þeim er síðar komu að
ganga þessa stuttu leið. Menn hafa
þá ekki lengur þurft að reka niður
tærnar og hnjóta um sama stein-
inn aftur og aftur. Þegar steinarn-
ir voru farnir og gatan orðin nokk-
uð greið yfirferðar minntust menn
enn þessa framtaks Ingólfs. En þá
kom upp nýr vandi. Á rigningar-
dögum rann vatnið niður hlíðina
þar sem Grjótaþorpið stendur
núna og niður í götuslóðann sem
Ingólfur hafði rutt. Hann varð
illfært forarsvað. Menn festu sig
og sneru í eðjunni og hnutu um á
svipaðan hátt og fyrr. Það var
engu líkara en vatnið hefði lagt
nýjan stein í götu landnemanna.
Þó var engan stein að sjá. Hvað
átti þá að nefna þetta nýja fyrir-
brigði?
Hallveig Fróðadóttir, kona Ing-
ólfs, hefði getað smíðað um það
nýyrði. Hún hefði til dæmis getað
kallað það aurbleytu. En hefðu
þeir Vífill og Karli skilið hvað við
var átt? Hefðu þeir ekki anað út
á slóðina, snúið sig um ökla og
orðið frá verki í marga daga?
Hallveig hefði getað gert þá vara
við hættuna á annan hátt. Hún
hefði getað sagt að búið væri að
leggja nýjan stein í götu þeirra.
Þá hefðu þeir munað fyrri ófarir
og farið varlega. Þeir hefðu vitað
að hindrun var í veginum. En um
leið hefði málið breyst. Að leggja
stein í götu einhvers táknaði nú
ekki lengur efniskennda samsetn-
ingu heldur óljósa hindrun. Nýtt
orðtak var orðið til. En þetta orð-
tak varð þó að skírskota til upp-
runa síns svo merking þess yrði
ljós. Það er hæpið að þrælarnir
hefðu gert sér grein fyrir hættunni
ef Hallveig hefði ekki gætt frum-
merkingar málsins, verksins sem
unnið var. Hefði hún til dæmis
sagt að búið væri að leggja stein
í bleytuna hefðu þeir talið öllu
óhætt og setið fastir.
Þessi yfirfærða merking kemur
hvarvetna fyrir í íslensku máli.
Hún byggir á reynslu okkar og
menningarhefð. Skáldin eru alltaf
að reyna að búa til nýjar líkingar
og myndir til þess að tjá tilfinning-
ar sínar og reynslu. Þegar skýr-
leiki og blæbrigði orðanna endur-
óma í reynsluheimi okkar hrífur
orðkyngi þeirra hugi okkar og við
berumst með þeim á fluginu í
hæðir þeirrar hugsunar sem að
baki rís.
Ólafsfjörður:
Erfitt hjá
smábátum
en togararn-
ir öfluðu vel
Ólafsflröi, 30. desember.
VEÐRÁTTAN á árinu sem er að
líða var góð framan af. Veturinn
var hagstæður en sumarið með
eindæmum erfitt bæði til lands og
sjávar. Gæftir hjá smærri bátum
voru erfiðar. Þegar helst gaf á sjó
komu veiðitakmarkanir í veg fyrir
að þeir fáu dagar sem á sjó gaf
nýttust.
Togararnir öfluðu vel og þegar
kom fram í ágúst var kvótinn bú-
inn. Reynt var að kaupa kvóta og
keyra fiski frá nærliggjandi
byggðarlögum til að bæta atvinnu-
ástandið sem var í mikilli lægð
seinni hluta ársins.
Afli stærri skipa var sem hér
segir:
Sigurbjörgin, 800 tonn af fryst-
um flökum og 550 tonn af ísfiski,
aflaverðmæti 90 milljónir. Sól-
bergið, 3.100 tonn af ísfiski, afla-
verðmæti 74 milljónir. Ölafur
Bekkur, 2.920 tonn af ísfiski, afla-
verðmæti 56 milljónir. Guðmund-
ur Ólafur, 7.100 tonn af loðnu og
260 tonn af rækju, aflaverðmæti
30 milljónir. Sigurfari, 900 tonn
af þorski, 400 tonn af síld og 100
tonn af rækju.
Loðnuverksmiðjan tók á móti
6.000 tonnum af loðnu.
Hér hefur verið snjólaust það
sem af er vetrinum og samgöngur
góðar á landi miðað við árstíma.
Flugfélag Norðurlands heldur uppi
áætlun fjóra daga vikunnar milli
Akureyrar, Ólafsfjarðar og
Reykjavíkur.
Jakob
Morgunblaðið/Bjarni.
Ferðaharmóníum Jóns Leifs fyrir framan mynd af honum og Páli ísólfssyni.
Norræna húsið:
myndir úr fyrstu óperettunni í Iðnó
og úr óperusýningum í Þjóðleik-
húsinu auk þess sem rakin er saga
dægurtónlistar.
Meðal muna sem sýndir eru er
fyrsta orgel Dómkirkjunnar, spila-
skápur frá Bessastöðum, íslensk
fiðla og langspil svo að eitthvað sé
nefnt. Sýningin er opin frá kl. 14:00
til 22:00 í kjallara Norræna hússins
og í anddyri og stendur hún til 23.
febrúar nk.
Morgunblaðið/Bjarni.
íslensk Tiðla sem Stefán Erlendsson í Ólafsgerði í Kelduhverfi smíðai
skömmu eftir aldamótin, fyrir sr. Björn Þorsteinsson á Siglufirði.
íslensk fiðla og langspil
á tónlistarsögusýningu
Menntamálaráðherra, Sverrir
Hermannsson, opnaöi á laugardag-
inn sýninguna Tónlist á íslandi í
Norræna húsinu. Sýningin er ein
viðamesta tónlistarsögusýning, sem
haldin hefur veriö hér á landi, hald-
in til aö minnast tónlistarárs í Evr-
ópu 1985.
Á sýningunni er rakin saga tón-
listar á íslandi eftir því sem heim-
ildir gefa tilefni til en heimildir um
tónlist fyrri alda hér á landi er
einungis að finna í einstaka hand-
ritum. Þorkell Sigurbjörnsson tón-
skáld bendir meðal annars á í sýn-
ingarskrá þar sem rakin eru helstu
atriði tónlistarsögunnar að varla
sé hægt að tala um tónlistarsögu
hér á landi fyrr en frá sl. öld.
Fram kemur á sýningunni að
meðal elstu heimilda um tónlistar-
flutning, ef undan eru skildar heim-
ildir í handritum, er dansleikurinn,
sem Jörundur hundadagakonungur
hélt fyrirmönnum í Reykjavík þann
stutta tíma sem hann réð ríkjum.
Helstu tímamót sögunnar eru þegar
Dómkirkjan í Reykjavík eignaðist
sitt fyrsta orgel árið 1840 og um
líkt leyti eignaðist barnaskólinn
píanó. Á sýningunni er getið um
helstu brautryðjendur á flestum ef
ekki öllum sviðum tónlistar, fyrstu
söngfélög, kóra, tónlistarfélög og
hljómsveitir. Sýndar eru sviðs-
■trr
i íki ár. ifc«>iíjcís