Morgunblaðið - 04.09.1986, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. SEPTEMBER 1986
35
iútrýma
álunum
hófst stórveldistíð Hollendinga og
þaðan komu líka allmörg orð, en
bráðlega lauk einnig þeim áhrifum.
Þá var það á nýjan leik háþýskan
sem réð ríkjum þar til á átjándu
öld, er franska varð mikið tísku-
mál. En sú tíska var þegar útdauð
um 1800. Næst kom enskubylgja
sem hófst um 1880, þegar breska
heimsveldið var einna voldugast.
Úr ensku komu orð í tengslum við
íþróttir, bíla og tækni. Hvað varðar
tungumálið sjálft er sú bylgja enn
til staðar, en í rauninni hefur hún
breyst í bandaríska bylgju, þótt
tungumálið sé eftir sem áður enska.
Frá u.þ.b. 1950 - 1980 gegndu
Svíar sömuleiðis mikilvægu hlut-
verki sem fyrirmynd varðandi
menningu og tungu. Aftur á móti
fengu Svíar að láni mörg dönsk orð
alla nítjándu öldina, er Danir voru
i ti 'n.j ; Vy
Mt hhií \ «*
ha.
V rn i'-iiití' fii'ÁT ^ <:*■ «
Uf'jl i Ul ái ÍMtfc- « V' “•V'ttf lí t
» <»b». ttíták*.
ájl. iSs*
é<a»vioft' «**
• ,4« ív .«!»«•<« J-híJ*.
V l : 5t 5l’*KÍ «k M «B»»
;.Ts v 4<T<-
4- -
iJuVtBS r! «r
-i «><* « *
rr< 5V«5> jtó'*
r'ví i >
>ifi yU-\ m VuC i
álitnir í fremstu röð í menningarleg-
um efnum. Það er dæmigert að
danska hefur tekið upp íslensk orð
einmitt þar sem íslensk menning
stóð greinilega fetinu framar; í
fornaldar- og miðaldabókmenntum
goðafræðinnar.
Augljóst er því að álit er nokkuð
reikult fyrirbrigði, sérstaklega á
okkar tímum. Eftir stríð vorum við
vitni að því hvernig stórveldið Bret-
land hrapaði langt niður úr fyrsta
eða öðru sæti álitsstigans. Síðustu
fimm árin er greinilegt að mun
færri orð koma úr sænsku en áður.
Þessi hverfulleiki einn út af fyrir
sig gerir það ólíklegt að bandarískt
áhrifavald og álit verði um alla
framtíð borg á bjargi traust.
Álit er ekki nóg
Mikilvægast er samt að álit eitt
út af fyrir sig dugar ekki til að
ógna dönsku eða öðrum Norður-
landamálum. Til að svo verði er þar
að auki skilyrði að um náin, munn-
leg samskipti sé að ræða. Það verða
að vera nokkrir dáðir hópar fólks,
er mælir á erlenda tungu, í landinu
ef tungan á að lenda í hættu. Þann-
ig var enska í yfirvofandi hættu
árin 900 - 1100 þegar Danir og
aðrir Norðurlandabúar réðu Dana-
lögum og stundum öllu Englandi
og norræn áhrif í ensku eru ennþá
langtum meiri en ensk áhrif í norr-
ænu málunum. Danska var í hættu
seint á miðöldum þegar fjölmargir
þýskir kaupmenn bjuggu í Kaup-
mannahöfn og mjög algengt var
að menn væru raunverulega
tvítyngdir (töluðu annað tungumál
jafn vel og móðurmál sitt). íslenska
og færeyska voru í hættu á átjándu
öld af hliðstæðum ástæðum.
Norskuvar ógnað af dönsku meðan
þjóðirnar voru í ríkjasambandi og
í ritmáli, hjá yfirstéttinni og í borg-
unum lét norskan undan síga fyrir
ógnuninni! En ástandið er ekki með
þessum hætti núna; Danir tala aldr-
ei ensku við aðra Dani og fjöldi
raunverulegra tvítyngdra er sáralít-
ill. Aðalritari sænsku málnefndar-
innar, Margareta Westman, hefur
sagt um Svía að í raun kunni þeir
alls ekki ensku í dýpsta skilningi
orðsins. Hið sama á við um ensku-
kunnáttu Dana. Við getum ekki
fullnægt eðlilegri tjáningarþörf
okkar á ensku, getum t.d. ekki
skammast eða látið vel að öðrum
með hjálp málsins, því síður leikið
okkur að tungumálinu.
Ástæða til kvíða?
Norðurlandatungum er ekki ógn-
að af ensku, það getum við með
vissu fullyrt. Danski kennslumála-
ráðherrann hefur nýlega fyrirskipað
meiri dönskukennsíu í grunnskólum
til að veijast enskunni. Sá ótti, sem
þarna birtist, er ástæðulaus en norr-
ænumenn geta aðeins glaðst yfir
þessu. Þessi útbreiddi ótti og slíkar
varnarráðstafanir eru líka í sjálfu
sér einkenni þess að álit enskunnar
er ekki jafn traust og áður, að
minnsta kosti hjá þeim sem mestu
ráða á Norðurlöndum. Ég hygg að
það sé ekki óskhyggja þegar ég
verð var við að enskan er að missa
sín sterku tök á menntafólki. Mörg
smáatriði benda til þessa. Eitt
þeirra er afstaða kennslumálaráð-
herrans; rannsóknin mikla í Svíþjóð
gefur einnig til kynna löngun til
að veija sænskuna. Loks má nefna
að í seinni tíð hef ég orðið var við
sjálfkrafa andstöðu þekktra frétta-
manna við glæsileg, ensk orðatil-
tæki og tilvitnanir, sem fyrir
fáeinum árum voru mjög í tísku,
andstöðu, sem enginn hefur fyrir-
skipað. Frægasti íþróttafréttamað-
ur okkar gekk svo langt að þegar
hann flutti fréttir frá heimsmeist-
arakeppninni í knattspyrnu þá
notaði hann ekki það nafn á höfuð-
borginni sem hefð er fyrir í dönsku:
Mexico City, heldur ritaði ávallt
Mexico By. Fyrri nafnhefðin á sér
minnst hundrað ára sögu.
Bandarísku töfrarnir eru rofnir
eða munu fljótlega verða það. Máls-
sagan bendir eindregið til þess.
Norðurlandamálin munu áfram
halda sínu afgerandi norræna yfir-
bragði sem varðveist hefur um
meira en þúsund ára skeið þrátt
fyrir að ásókn erlendra tungumála
hafi stundum verið hörð. Norræna
yfirbragðið helst við lýði vegna þess
að álit/virðing eru sögulega séð
hverful, vegna þess að álit eins
tungumáls dugar ekki eitt sér til
að ógna öðru tungumáli, já, vegna
þess að samfélag norrænna þjóða
með 21 miljón íbúa er ekki eitthvað
sem við ákveðum að daðra við á
ákveðnum tímabilum. Við erum allt-
af hluti þess.
AF ERLENDUM VETTVANGI
Eftir William U. Chandler
Skipulögð mengun
Borgin Krakow syðst í Póllandi, um 50 km frá tékknesku landa-
mærunum, er ævintýraborg með fornum kirkjum, mörkuðum og
köstlulum. Þegar gengið er eftir þröngum miðaldastrætunum
getur vegfarandinn allt eins ætlazt til að sjá ævintýraprins koma
ríðandi hjá. Borgin er uppfull af sögulegum minjum, menningar-
legum gersemum'. En þessi menningarsjóður fer minnkandi, og
verður jafnvel tæmdur, samkvæmt áætlun — það er að segja
samkvæmt pólsku efnahagsþróunar áætluninni.
Miðstýring efnahagsskipu-
lagsins í Póllandi hefur
stuðlað að þróun þungaiðnaðar,
kola og stálvinnslu og efnaiðnað-
ar, og Krakow er þar miðsvæðis.
Námurnar og bræðsluofnarnir ná
ekki inn fyrir borgarmörkin, en
það gerir mengunin frá þeim. í
Póllandi er svo til ekkert eftirlit
með loftmengun frá iðjuverum til
að draga úr því mikla magni af
sóti og sýrumyndandi
brennisteins-efnasamböndum
sem þau spúa frá sér út í and-
rúmsloftið.
„Það er útilokað að vera
hvítklæddur á sumrin," segir An-
ita Bialic fymjm blaðamaður. Það
er þó ekki tízkan sem hún hefur
áhyggjur af. Hún skrifar um
umhverfísmál, og hún veit að súrt
regnið eyðileggur mannvirkin í
Krakow. Og það sem verra er,
hún veit að mengunin á svæðinu
er að spilla heilsu íbúanna.
Borgin Katowice, sem er
skammt vestan við Krakow, er
engin ævintýraborg. Hún er
hrærigrautur verksmiðjuskor-
steina og hauga úrgangsefna frá
iðjuverunum, með íbúðarhverfum
á dreif þar inn á milli. Annarsveg-
ar við eina götuna er iðjuver þar
sem kox er unnið úr kolum og frá
verinu leggur þykkan mökk
krabbameinsvaldandi efna út yfir
lágan vegg út á strætið. Handan
götunnar eru húsin þar sem
verkamennirnir og fjölskyldur
þeirra búa. Það er þessum eftir-
litslausa útblæstri mengunarefna
yfír þéttbýlissvæði að kenna hve
lungnakrabbamein er útbreitt í
Póllandi.
Vatnsmengunin er jafnvel enn
verri. Visla (Vistula), áin, sem lið-
ast tígullega framhjá Wawel-
kastalanum í Krakow, er svo til
líflaus á þessum slóðum. Áin er
yfír þúsund kílómetra löng, en á
yfír 600 kílómetra svæði er vatnið
ónothæft nema til iðnaðar. Á
hundruð kílómetra leið annarra
fljóta, sem renna um Pólland, er
vatnið ónothæft með öllu vegna
þess hve það er mengað úrgangs-
efnum frá iðjuverum og óhreins-
uðu skólpi. Þessi gegnsósa fljót
renna svo út í gninnsævi Eystra-
salts og þar fjölgar ár frá ári
þeim ströndum þar sem bannað
er að synda í sjónum.
Pólsk yfírvöld viðurkenna þessa
aukningu umhverfísspillingar í
landinu, en halda uppi vörnum
varðandi aðgerðaleysi sitt til að
ráða bót á ástandinu. Ráðamenn
benda á þá miklu fjárfestingu sem
nauðsynleg var til endurreisnar í
landinu eftir síðari heimsstytjöld-
ina. Þeir halda því fram að Pólland
sé enn tiltölulega fátækt land, sem
ekki hafi ráð á kostnaðarsamri
erlendri tækni til að takmarka
mengunina. Þeir kenna um mikl-
um erlendum skuldum, minnkandi
þjóðartekjum á mann eftir tilkomu
Samstöðu fyrr á þessum áratug,
og stöðvun ijandsamlegrar ríkis-
stjórnar Reagans á lánveitingum
og hagstæðum viðskiptakjörum.
Skipuleggjendur hins opinbera
hafa vísvitandi veitt tiltækum
fjármunum inn í framleiðsluna,
ekki í mengunarvarnir. Umhverf-
isspillingin er, á vissan hátt,
skipulögð.
Samkvæmt kenningum komm-
únista átti miðstýring að koma í
veg fyrir misnotkun fjármuna í
gróðaskyni. Eftir að ríkið eignað-
ist framleiðslutækin áttu
fégræðgi og hvötin til að menga.
umhverfið — þessi sérkenni íbúa
auðvaldsþjóðfélaga — að hverfa.
En sú hefur raunin ekki orðið.
Miðstýringin hefur leitt til þess
að afkastaaukning, hvað sem hún
kostar, er megintakmarkið vegna
þess að hið opinbera verðlaunar
stjómendur og starfsmenn fyrir
að fylla tilskilinn
framleiðslukvóta. Pólskir stjórn-
endur hafa sömu ástæður og
vestrænir starfsbræður þeirra,
sem keppa á fíjálsum markaði,
til að spara útgjöld til mengunar-
varna.
Allar þjóðir búa við orku- og
mengunarvandamál, en óhagstæð
þróun efnahagsmála í Póllandi
veldur því að hvergi er mengunar-
vörnum jafn lítið sinnt. Það verður
æ ljósara að miðstýring efna-
hagslífsins, eins og í Póllandi, og
umhverfísvernd fara ekki saman.
í öllum ríkjum Austur-Evrópu er
orkunotkun á framleiðslueiningu
sú mesta sem þekkist í heiminum.
Brennisteinsmengun, sem veldur
súru regni, er af þessum ástæðum
þrisvar til tíu sinnum meiri í Sov-
étríkjunum og Austur-Evrópu en
í vestrænum ríkjum. Og á sama
tíma og flestar þjóðir hafa komið
á úrbótum í umhverfismálum,
hefur ástandið í Austur-Evrópu
farið versnandi.
Umbótum í umhverfismálum
tók ekki að miða áfram fyrr en
eftir að umhverfisverndarmenn
höfðu lagt línurnar varðandi að-
gerðir og tekið upp baráttu fyrir
framkvæmd þeirra. Það er erfitt
fyrir íbúa Vesturlanda að ímynda
sér hvernig unnt sé að koma á
umbótum í mengunarmálum án
mótmæla, umræðna og þeirrar
skyldu sem kjömir fulltrúar hafa
gagnvart kjósendum sínum.
Mótmæli eru ekki vel séð í
Póllandi. En eftir tilkomu Sam-
stöðu var stofnaður Vistfræði-
klúbbur Póllands — fyrsti
þrýstihópur sinnar tegundar í
Austur-Évrópu. Vonir eru bundn-
ar við fyrsta meiriháttar árangur
þessa klúbbs: lokun álvers sem
olli mikilli flúormengun. Ef arf-
leifð Póllands í dag til komandi
kynslóða á að vera annað og
meira en eyðing Krakow og upp-
bygging Katowice í hennar stað,
má sennilega þakka það árangri
þessa hóps og þeirra samtaka
annarra sem fylgja í kjölfarið.
(Hcimild: Worldwatch Features)
William U. Chandler er yfirmað-
ur rannsóknadeildar World-
watch Institute í Washington
DC og er höfundur greinargeró-
ar stofnunarinnar, TheChang-
ing Role of the Market in
Nation 's Economies.