Morgunblaðið - 06.05.1987, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. MAÍ 1987
AF ÍSLENSKU
FJÖLMIÐLArÁRI
eftir Sigurð A.
Magnússon
I lok fyrri greinar um fjölmiðla-
fárið (Mbl. 14. apríl) gat ég þess,
að ástæða væri til að víkja nánar
að ýmsum teiknum sem á lofti
væi-u hérlendis með hliðsjón af efn-
um sem Neil Postman fjallar um á
greinargóðan og hrollvekjandi hátt
í bók sinni, Entertaining Oursel-
ves to Death (Að skemmta sér til
ólífis). Skal nú freistað að drepa á
fáein atriði sem ég tel verð íhugun-
ar.
Afþví það stendur mér næst og
er aukþess ískyggilegt tímanna
tákn, vil ég fyrst nefna auðsæjan
og lítt skiljanlegan menningarfjand-
skap beggja sjónvarpsstöðva. Að
vísu héldu þær báðar úti svokölluð-
um menningarþáttum á liðnum
vetri, en þeir voru af miklum van-
efnum gerðir og alltof stuttir.
Einkanlega átti þetta við um
„Geisla", sem einatt var flausturs-
lega unninn, með þeim afleiðingum
að öll umfjöllun varð handahófs-
kennd og yfirborðsleg. Tímaskortur
háði þessum þætti mest, og mátti
til sanns vegar færa að sjaldan
væri komið að kjarna máls, þegar
skipt var um umfjöllunarefni eða
þættinum lokið í flaustri. Jóni Ott-
ari Ragnarssyni tókst mun betur
upp með „Sviðsljós" sitt, enda gerði
hann sér far um að undirbúa þætt-
ina rækilega og gefa viðmælendum
tíma til að segja það sem þeim lá
á hjarta. En í báðum tilvikum voru
þættimir of fáir og of stuttir til að
gefa nokkra viðhlítandi mynd af
því sem efst er á baugi í íslensku
menningarlífi.
Því er gjama borið við að menn-
ingarmál og þá einkanlega bók-
menntir hæfi ekki miðli á borð við
sjónvarp. Þeir sem slíku halda fram
mættu að ósekju hugleiða þá merki-
legu staðreynd, að langsamlega
vinsælasta sjónvarspefni í Frakk-
landi hefur um langt skeið verið
klukkustundarlangur vikulegur
þáttur um bókmenntir. Hér gildir
vitanlega hið fornkveðna: veldur
hver á heldur.
Menningarlegir
analfabetar
Lokaorð Ingva Hrafns Jónssonar
fréttastjóra ríkissjónvarpsins í Yfir-
heyrslu Helgarpóstsins 2. apríl
komu mér ósjálfrátt til að brosa.
Hann sagði: „Það verður að koma
til stefnubreyting, annars geta
menn gleymt því hlutverki sem
Ríkisútvarpið á að gegna í menn-
ingarefnum og til afþreyingar."
Þetta með „menningarefnin" hljóm-
aði óneitanlega einsog ískrandi
feilnóta af þeirri einföldu ástæðu,
að ég hafði aldrei orðið þess var
að téður fréttastjóri eða samstarfs-
menn hans hefðu minnsta áhuga á
menningarmálum, og væri nær lagi
að halda því fram að fréttastofan
hefðþforðast þau einsog heitan eld.
Þetta á reyndar við um fréttastofur
beggja sjónvarpsstöðva, og hef ég
fyrir satt að þeir Ingvi Hrafn og
Páll Magnússon séu menningarlegir
analfabetar, gersamlega ónæmir
fyrir öllu sem að menningu lýtur.
Þessi andlega fötlun birtist vitan-
lega í fréttamati nefndra einstakl-
inga og þeirri sjálfumglöðu
fullvissu, að þeir einir beri skyn-
bragð á hvað fréttnæmt sé. Það
virðist vera mat beggja, að menn-
ingarviðburðir geti aldrei verið
fréttnæmir nema • þegar þeir séu
tengdir alþjóðlegum frægðarmönn-
um eða innlendum pólitíkusum.
Afturámóti eru stjórnmál ævinlega
fréttnæm, sama hversu djúpt þau
sökkva í lágkúruna, og þykja raun-
ar kræsilegast fréttaefni þegar þau
snúast um ómerkilegan persónu-
kryt og margvíslegt heimilisböl
tiltekinna flokka. íþróttafréttir með
endalausum ranum af mínútum,
mörkum og metram eru sömuleiðis
hátt skrifaðar, og væri verðugt
rannsóknarefni fyrir djúpsálarfræð-
inga að kanna dulin rök þess —
nema skýringin liggi einfaldlega í
andlegu sleni og þeirri áráttu frétta-
manna (og reyndar margra ann-
arra) að hliðra sér hjá erfiðum
viðfangsefnum einsog til dæmis því
að ljalla á marktækan og örvandi
eða ögrandi hátt um hræringar í
andlegu lífi þjóðarinnar.
Svo mikið er víst, að allmargar
kannanir Ríkisútvarpsins hafa
ótvírætt leitt í ljós að íþróttir era
meðal þess efnis sem minnstum
vinsældum eiga að fagna í sjón-
varpi og útvarpi, en áhugi alþjóðar
á menningarmálum er með ólíkind-
um og á sér alls enga hliðstæðu
með öðrum þjóðum. Skýtur því
vissulega skökku við, að afrek í
menningarefnum skuli nálega und-
antékningarlaust liggja óbætt hjá
garði í umfjöllun sjónvarpsstöðv-
anna á sama tíma og talnaromsur
íþróttafréttamanna era alla að
drepa úr leiðindum, að ekki sé
minnst á endalausar vinnudeilur,
verkföll og aðra áivissa óáran í
þjóðfélaginu.
Kolruglað fréttamat
Ef það er eitthvað sem teljast
verður fréttnæmt í okkar sífellda
dægurþrasi og linnulausa brauð-
striti, þá hljóta það að vera þau
verk sem unnin era til að standast
tímans tönn og lifa áfram til vitnis
um dagana sem við lifum. Dægur-
mál ýmiskonar, svosem pólitískar
eijur, tilfallandi vinnudeilur og
verkföll, úrslit íþróttakappleikja og
annað slíkt, eiga vitaskuld tilkall
til umfjöllunar í fréttum, stuttrar
eða ýtarlegrar eftir atvikum, en
dægurflugur skilja sjaldnast annað
eftir en leiða og tómieikatilfinningu.
Það sem unnið er í víngarði andans
ber afturámóti með sér lífsneista
sem ekki einungis kveikir í næmum
sálum, heldur bregður á loft log-
andi kyndli yfir kynslóðinni, þannig
að óbornar kynslóðir mega sjá hver
við vorum og hveiju við áorkuðum
til að lyfta manneskjunni af stigi
sinnulausrar slitvinnu, gera hana
annað og meira en rónagla í fram-
leiðsluvél samfélagsins.
Vera má að tregða fréttamanna
til að fjalla um það, sem raun-
verulega skiptir þjóðina og sálar-
heill hennar máli, stafi af sárri
vitund um forgengileik og fáfengi-
leik þess sem þeir fást við dags-
daglega og öfund í garð þeirra sem
eitthvað skilja eftir sig, en hún
stafar áreiðanlega líka af sálar-
biindu sem á rætur í ónógri eða
alltof einhliða menntun (ýmsir er-
lendir vinir mínir hafa tjáð mér
furðu sína yfir fákunnáttu íslenskra
fréttamanna sem sendir hafa verið
á þeirra fund), og af þeirri mjög
mannlegu áráttu að búa sér til
heimsmynd sem einskorðast við
hina andlegu fátækt. Það er sagt
sem svo: „Urþví ég hef ekki til að
bera forvitni eða frumkvæði til að
setja mig rækilega inní tiltekin mál
eða víkka þekkingarsvið mitt, þá
geng ég útfrá því sem vísu að hlust-
endur, áhorfendur og lesendur séu
sama marki brenndir.“
Margt af því sem boðið er uppá
í fréttaímum fjölmiðla, og raunar
sumum dagblöðum líka, er hrein
móðgun við vitsmuni þorra lands-
manna og þá þekkingu sem obbinn
af þjóðinni hefur tileinkað sér,
þráttfyrir alræmt fjölmiðlafár.
Hinsvegar má gera ráð fyrir því,
að verði lengi haldið áfram á sömu
braut og fjölmiðlar fari í vaxandi
mæli að láta auglýsendur ráða ferð-
inni, þá muni koma upp sú einkenni-
lega staða, sem nánast er þversögn
og hugsandi Bandaríkjamönnum
mikill þyrnir í augum, að á „öld
upplýsinga", með sífellt fullkomnari
tækni til að safna og dreifa hvers-
kyns fróðleik, verði almenningur
sífellt fáfróðari og raglaðri í ríminu.
Sjálfsfróun?
Það er ekki einasta að heims-
mynd ijölmiðla sé villandi, ruglings-
leg og snauð að öllum blæbrigðum,
heldur gætir hjá fjölmiðlafólki (sum
dagblöðin undanskilin) sterkrar
hneigðar til að fjalla sem mest um
sinn eigin þrönga heim, um kollega
á öðrum fjölmiðlum, um persónu-
lega séi-visku eða önnur áhugamál,
og þannig mætti lengi telja. Ekki
veit ég hvort heldur ber að nefna
þetta sifjaspell eða sjálfsfróun, en
það ber óþægilegan keim af hvora-
tveggja. Tilteknir fjölmiðlamenn
leyfa sér átölulaust að reka linnu-
lausan áróður fyrir pólitískum
skoðunum sínum (sbr. t.d. viðtal
Ingva Hrafns við Emil Magnússon
á Grundarfirði fyrir ári eða svo) eða
öðram einkalegum áhugamálum
einsog til dæmis alræmdum rally-
akstri, sem orðin er hreinasta plága
í afaiviðkvæmu landi, en aðrir
neyta aðstöðu sinnar purkunarlaust
til að halda fram og sýna eigin
verk þindarlaust, samanber
frammistöðu Hrafns Gunnlaugs-
sonar á liðnu ári. Sumir þessara
manna safna um sig hirð jábræðra
og viðhlæjenda og hygla þeim með
ýmsu móti til að halda kjafti yfir
ósómanum, og niðurstaðan verður
sú að sjálfbirgingar á borð við
nefndan Hrafn komast aðfinnslu-
laust úpp með nánast hvað sem
þeim sýnist.
Ef einhvetjir vildaivinir Hrafns
Gunnlaugssonar kynnu að vilja
halda því fram, að framlag hans til
íslenskra íjölmiðla sé alténd í teikni
menningai’viðleitni, þá er því til að
svara, að fáir einstaklingar munu
hafa unnið menningu landsmanna
meira ógagn á svo skömmum tíma,
enda er veigamesta framlag hans
til þeirra mála „Gleðibankinn" van-
sællar minningar. Hróður hans með
Svíum er annar handleggur og
stingur einkennilega í stúf við at-
hafnir hans á Fróni.
Ég hef heyrt Jón Óttar Ragnars-
son halda því fram, að hann eigi
tvo bandamenn sem öllum öðram
fremur hafi stuðlað að vexti og við-
gangi Stöðvar 2 með því að hrekja
í sitt fang ýmsa bestu starfskrafta
ríkissjónvarpsins, og báðir beri
þessir bandamenn nafnið Hrafn.
Þetta má vel vera rétt.
Ég á persónulega ekkert sökótt
við þá þremenninga sem ég hef hér
einkum beint spjótum að, en mér
rennur satt að segja til rifja sú
menningarlega niðurrifsstarfsemi
sem þeir ásamt mörgum öðrum
hafa komist upp með ánþess nokk-
urstaðar heyrðist hljóð úr horni.
Að sjálfsögðu er ég að baka mér
óvild og kannski fjandskap hirð-
manna sem þessir menn hafa
kringum sig, en við því er fátt að
segja. Einhver varð fyrr eða síðar
að taka að sér skítverkin, og úrþví
aðrir urðu ekki til þess rann mér
blóðið til skyldunnar. Svo mikið er
víst, og það veit ég með óyggjandi
vissu, að ég tala fyrir munn fjöl-
margra Íslendinga sem sjá hvert
fjölmiðlafárið er að leiða okkur, en
telja flestir vonlaust að spyrna við
fótum úr því sem komið er, enda
standi voldugar valdablakkir vörð
um ósómann. Það kann að vera
laukrétt athugað, en mér er svo
farið að ég vil heldur klóra í bakk-
ann en sökkva mótstöðulaust í
grængolandi forardíkið.
Nokkur dæmi um
fréttamat
í framhaldi af því sem fyrr var
sagt um kolruglað fréttamat hjá
Sigurður A. Magnússon
„Hver rásin apar aðra
og allt verður ein alls-
herjar flatneskja með
síglamrandi poppi sam-
fara þindarlausu blaðri,
einsog gervöll þjóðin sé
á gelgjuskeiði og eigi
sér enga von um að
komast til vits og ára.
Öll fjálglegu loforðin
um ferskleik og fjöl-
breytni eru týnd og
tröllum gefin, og eftir
situr hnípin þjóð í
vanda undir síbylju sem
er að æra hana.“
sjónvarpsstöðvunum get ég ekki
stillt mig um að tilfæra fáein dæmi
sem öll tala sínu máli.
Fyrir tæpu ári var efnt til nor-
ræns þings áhugaleikhópa hérlendis
og sjónvarpinu send fréttatilkynn-
ing um viðburðinn. Páll Magnússon,
sem þá var í forsvari fyrir frétta-
stofu ríkissjónvarpsins, harðneitaði
að segja frá þinginu og sat við sinn
keip þartil yfirboðarar hans skárast
í leikinn. Nú er leiklistaráhugi á
Islandi með hreinum eindæmum og
ótvírætt miklu fleira fólk sem sæk-
ir leiksýningar en íþróttakappleilci.
Hversvegna hið norræna mót þótti
ófréttnæmt er náttúrlega ein af
þeim ráðgátum sem venjulegir sjón-
varpsnotendur fá engan botn í.
Annað dæmi: Bandalag íslenskra
listamanna efndi til málþings fyrir
hálfu öðra ári, þarsem fulltrúar
allra listgreina fluttu athyglisverð
erindi um efnið „Menningarstefna
stjórnvalda — Sjálfsmynd lista-
manna“. Þessi velsótta ráðstefna
samtaka, sem telja um 900 manns
innan sinna vébanda, þótti ekki svo
merkileg að ástæða væri til að geta
um hana í „sjónvarpi allra lands-
manna". Henni var náttúrlega að
engu getið, en sama kvöld var sýnd
löng fréttamynd um viðskilnað frá-
farandi lögreglustjóra í Reykjavík
við 230 undirmenn sína. Sú skýring
útvarpsstjóra, að fréttastofa sjón-
varps hefði ekki fengið tilkynningu
um ráðsUfnu listamanna áðuren
hún var haldin, er í hæsta máta
vafasöm, því ráðstefnan hafði verið
auglýst í dagblöðum og almennir
borgarar gera flestir ráð fyrir því
að fréttamenn fylgist með því sem
markvert gerist í okkar fámenna
samfélagi.
Daginn eftir ráðstefnu lista-
manna efndi menntamálaráðherra
til málþings í Þjóðleikhúsinu um
varðveislu tungunnar og var ræki-
lega getið í fréttum sjónvarps, enda
var útvarpsstjóri þar í forsæti og
undirtyllurnar vissu mætavel hvað
til síns friðar heyrði. Varla þarf að
fara í saumana á því, hvor þessara
tveggja ráðstefna hafi sætt meiri
tíðindum.
Ofangreind dæmi eru frá því
skeiði þegar ríkissjónvarpið var eitt
um hituna, og hefði vissulega mátt
búast við bragarbót eða nýjum við-
horfum með tilkomu nýrrar sjón-
varpsstöðvar. En því hefur hreint
ekki verið að heilsa, enda fluttist
Páll Magnússon til nýju stöðvarinn-
ar með sín gömlu þröngsýnisvið-
horf, og þarvið situr.
Nýlegt dæmi um brenglað frétta-
mat beggja sjónvarpsstöðva var
stórmerk menningarráðstefna Al-
þýðubandalagsins á Hótel Sögu 15.
mars, þarsem menn úr öllum list-
greinum ásamt forstöðumönnum
helstu menningarstofnana, þeirra á
meðal Markús Örn Antonsson og
Jón Óttar Ragnarsson, komu fram
og skýrðu viðhorf sín til íslenskrar
menningarbaráttu. Hvorug sjón-
varpsstöðin sá ástæðu til að geta
um þennan sögulega viðburð, en
sama dag og þá næstu voru frétta-
tímar beggja stöðva yfirfljótandi í
fréttum af Albert Guðmundssyni
og innanflokkseijum Sjálfstæðis-
manna.
Svipaða sögu er að segja af fjöl-
mennum fundi Herstöðvaandstæð-
inga á Hótel Borg 29. mars. Hans
var að engu getið á sama tíma og
sjónvarpað var á báðum rásum
löngum fréttamyndum frá flokks-
ráðsfundi Sjálfstæðisflokksins og
kosningabækistöð Borgaraflokks-
ins.
Hvar er spegill
samfélagsins?
Ég hef tilfært þessi dæmi, sem
vitanlega mætti margfalda, til að
færa rök að því, að báðar sjón-
varpsstöðvarnar eru reknar einsog
útibú hægriaflanna í þjóðfélaginu
og eru fjarri því að spegla þjóðlífið
eða gefa nokkra raunhlíta mynd
af því sem efst er á baugi útí sam-
félaginu. Þær era í besta falli
afkáralegir spéspeglar líðandi
stundar. Hér er komin bandaríska
fyrirmyndin sem Neil Postman lýsir
í fyrrnefndri bók. Myndin af þjóðlíf-
inu sem fréttastofur beggja sjón-
varpsstöðva bregða upp er
brotakennd, viilandi, upplogin. Hún
hefur áberandi pólitíska slagsíðu,
sem hver heilskyggn maður áttar
sig á. Og menn átta sig væntanlega
líka á orsökunum. Báðar sjónvarps-
stöðvar era háðar auglýsendum og
skírskota linnulaust til þeirra. Fjáð-
ustu auglýsendur eru allir úr röðum
hægriaflanna. Þessi öfl kæra sig
sannarlega ekki um sanna og sam-
setta mynd af veraleik samfélags-
ins. Ergó: báðar sjónvarpsstöðvar
draga blygðunarlaust taum ráðandi
ijármagnsafla og gera lífshættu-
lega atlögu að raunverulegu lýðræði
í landinu. Þegar einn flokkur, ein
skoðun og ein stétt manna er farin
að ráða voldugustu fjölmiðlum
landsmanna, þá er stutt í þá átaka-
Iitlu og hugmyndasnauðu sovésku
„paradís“ sem ótrúlega marga
hægrimenn dreymir um í hjarta
sínu, þó þeir láti annað uppi.
Útvarpsstjóri, útvarpsráð og
fréttastjóri sjónvarps hafa kvartað
sáran undan meðferðinni sem stofn-
un þeirra sætir af hálfu stjórnvalda.
Enginn þessara aðila virðist koma
auga á þverbrestina og þversagn-
irnar sem í umkvörtunum þeirra
felast. Meirihluti útvaipsráðs, skip-
aður hægrimönnum undir forustu
Markúsar Arnar Antonssonar,
barðist á sínum tíma fyrir „ftjálsum
útvarpsrekstri", þó sýnt væri hvert
stefndi. Þessi afstaða var að sjálf-
sögðu í fullu samræmi við stefnu
og fyrirmæli Sjálfstæðisflokksins,
sem er í grundvallaratriðum andvíg-
ur ríkisrekstri, þó hann setji sína
menn undantekningarlaust yfír þær
ríkisstofnanir sem hann hefur tök
á. Af þessu fyrirkomulagi hlýtur
eðli málsins samkvæmt að leiða
pólitískan geðklofa hjá mönnum
sem trúað er fyrir stofnunum sem
Flokkurinn vill helst feigar. Markús
Örn er í þeirri skrýtnu aðstöðu að
hafa með oddi og egg barist gegn
hagsmunum Ríkisútvarpsins meðan
hann sat í útvarpsráði, hlotið stöðu
útvarpsstjóra að launum fyrir fylgi-
spekt við ráðandi sjónarmið í
Flokknum, og standa nú uppi reiður
og ráðvilltur j'fír meðferðinni sem
stofnun hans er látin sæta. Og það
sem meira er: hann virðist alls ekki
koma auga á hið rökrétta samhengi.
Fyrir hálfu þriðja ári var ég
kvaddur á fund hjá einu af mörgum
hérlendum útibúum bandarískra