Morgunblaðið - 06.05.1987, Qupperneq 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. MAÍ 1987
Útgefandl nttbifrifr Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Rltstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fróttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 550 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakiö.
Spamaður einstaklínga
og þjóðarhagur
Inýjasta hefti Fjármálatíðinda
gerir Yngvi Öm Kristinsson,
starfsmaður Seðlabankans, grein
fyrir því hvemig innlán í bönkum
og sparisjóðum skiptast eftir eig-
endum. Slík flokkun hefur ekki
áður legið fyrir hér á landi þótt
sambærilegar upplýsingar um
útlán hafí verið aðgengilegar í
tæpa tvo áratugi. Flokkunin, sem
nú hefur verið gerð og nær yfír
tímabilið 1982-1986, leiðir í ljós,
að einstaklingar eiga meiri hluta
innlána. Eins og greinarhöfundur
bendir á kemur þessi niðurstaða
í rauninni ekki á óvart, því þessu
hefur verið haldið fram af fróðum
mönnum án þess að hægt hafí
verið að styðja það með vísun til
opinberra talna. Þó eru þess
dæmi að þetta hafí verið dregið
í efa, þ. á m. á Alþingi nýverið,
og þá sem liður í baráttu gegn
háum vöxtum. Það er því mikil-
vægt að birta réttar tölulegar
upplýsingar um efnið svo vafí
þurfí ekki að leika á staðreynd-
um.
Á tímabilinu sem flokkunin
nær yfír hefur hlutur einstaklinga
í innlánum verið um 50% en á
síðustu tveimur árum hefur hann
aukist um 6,2% og var á árinu
1986 55,5%. Á síðasta ári var
hlutur fyrirtækja í innlánum
21,9%, peningastofnana 8,5%,
ríkis og sveitarfélaga 3,6% og
óflokkuð innlán (sparisjóðsbækur
frá fyrri árum, sem ekki eru
skráðar á nafn) námu 10,5%.
Önnur niðurstaða greinarinnar
í Fjármálatíðindum varðar ald-
ursskiptingu einstaklinganna,
sem mynda hinn fijálsa spamað.
Þar kemur fram að stærstur hluti
innlánanna er í eigu fólks sem
komið er yfir sextugt. í árslok
1985 var hlutur þessa fólks tæp-
lega 50%, þar af var hlutur
spanfjáreigenda 70 ára og eldri
hvorki meiri né minni en 29%.
Tölumar, sem hér hafa verið
nefndar og fleiri fróðlegar upp-
Iýsingar Fjármálatíðinda um
flokkun innlána, eru mikilvægt
umhugsunarefni fyrir stjóm-
málamenn okkar. Það liggur nú
fyrir óvefengjanlega, hveijir það
voru sem töpuðu fé sínu á verð-
bólguárunum. Það er jafnframt
upplýst, hveijir það eru sem
mestra hagsmuna hafa að gæta,
hvað verðtryggingu sparifjár,
áframhaldandi raunvaxtastefnu,
áhrærir.
Spariféð nýtist að sjálfsögðu
ekki aðeins eigendum sínum,
heldur lántakendum í landinu,
einstaklingum sem fyrirtækjum.
Á verðbólguárunum, þegar inn-
lendur spamaður hrundi niður,
jukust lántökur erlendis óhóflega
og valda okkur nú stórkostlegum
vandræðum. Spamaður á heima-
slóðum dregur mjög úr þörf fyrir
erlent lánsfé og er raunar for-
senda fyrir heilbrigðri atvinnu-
uppbyggingu í landinu. í þessu
viðfangi er athyglisvert að bera
saman innlán annars vegar og
útlán hins vegar. í ljós kemur að
atvinnufyrirtæki nutu f árslok
1985 71,6% allra útlána banka
og sparisjóða, þótt innlánshlutfall
þeirra væri aðeins 20,4%. Þetta
sýnir hve fijáls spamaður ein-
staklinga stendur undir veiga-
miklum þætti í atvinnulífí okkar.
Og hagnaðurinn er að sjálfsögðu
gagnkvæmur. Einstaklingar
ávaxta fé sitt fyrir milligöngu
lánastofnana með því að lána það
fyrirtækjunum sem nýta það til
framkvæmda og arðsköpunar. í
fæstum orðum sagt: Spamaður
einstaklinga er í senn hagur
þeirra sjálfra og lyftistöng fyrir
atvinnulífíð. Þar með er spamað-
ur hagur þjóðarbúsins í heild.
Framhjá þessum mikilvægu
sannindum tókst skammsýnum
mönnum að líta um árabil með
alkunnum afleiðingum. Slíkt má
ekki endurtaka sig. Það væm
svik við sparifjáreigendur og
hagsmuni þjóðarinnar.
Tæknigarð-
ur við
Háskólann
Fyrir skömmu var frá því
greint í frétt hér í blaðinu,
að Reykjavíkurborg, Háskóli ís-
lands, Félag íslenskra iðnrekenda
og nokkrir forsvarsmenn í atvinn-
ulífí hefðu ákveðið að sameinast
um stofnun Tæknigarðs við Há-
skóla íslands. Framlag
Reykjavíkurborgar verður 25
milljónir króna á þessu ári, en
gert er ráð fyrir því að síðar
meir endurgreiði skólinn borginni
þessa upphæð, væntanlega með
kaupleigusamningi.
Tæknigarður Háskólans á að
vera vettvangur sem fyrirtæki
geta leitað til þegar þau þurfa á
að halda tæknilegri þekkingu,
ráðgjöf og aðstoð, sem starfs-
menn Háskólans hafa yfír að
ráða. Hér er því í senn um að
ræða hag fyrir skólann og atvinn-
ulífíð. Mikið hefur verið talað um
nauðsyn þess að auka samstarf
skólakerfís og atvinnuvega, en
hér eru orðin ekki látin nægja
heldur tala verkin sjálf. Þessu
framtaki ber því að hrósa og
ekki síður að fagna hlutdeild
Reykjavíkurborgar, sem sýnir
með framlagi sínu skilning á
mikilvægi rannsókna og þekking-
aröflunar fyrir atvinnulífíð.
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. MAÍ 1987
29
Hagur íslendinga stend-
ur nú með miklum blóma
Ræða Jóhannesar
Nordals, seðla-
bankastjóra,
formanns banka-
sljórnar Seðla-
bankans, flutt á
ársfundi bankans
í gær
Fyrir hönd bankastjómar Seðla-
bankans er mér sérstök ánægja að
bjóða yður öll velkomin til þessa
ársfundar bankans, sem er haldinn
í tilefni þess, að viðskiptaráðherra
hefur nú staðfest reikninga bank-
ans fyrir árið 1986. í ársskýrslu
bankans, sem lögð hefur verið fram
í dag, er að fínna víðtækar upplýs-
ingar um þróun efnahagsmála á
liðnu ári og þá sérstaklega þá þætti
þeirra, er varða starfsemi Seðla-
bankans. Ég vil nú fyrir banka-
stjómarinnar hönd rekja nokkra
meginþætti efnahagsþróunar liðins
árs, en ræða jafnframt stöðu og
horfur í efnahagsmálum nú og
nokkur þeirra vandamála, sem þar
verður við að fást á næstunni.
Sé litið á heildarþróun efnahags-
mála hér á landi á undanfömu ári,
blasir við hagstæðari mynd en sést
hefur um áraraðir. Saman fór mik-
ill hagvöxtur, jákvæður viðskipta-
jöfnuður og lækkandi hlutfall
erlendra skulda. Jafnframt tókst
með betri samræmingu kjarasamn-
inga og opinberrar efnahagsstefnu
að ná fram hvoru tveggja í senn,
verulegri hjöðnun verðbólgu og
mikilli hækkun ráðstöfunartekna.
Ytri skilyrði vom þjóðarbúskap
íslendinga í flestum greinum hag-
stæð á árinu. Viðskiptakjör bötnuðu
vemlega og munaði þar mest um
áhrif hinnar miklu lækkunar á
heimsmarkaðsverði olíu, sem átti
sér stað á árinu. Áframhaldandi
lækkun á gengi Bandaríkjadollars
hafði á hinn bóginn í för með sér
erfíðleika fyrir þær framleiðslu-
greinar, sem háðastar em sölu á
Bandaríkjamarkaði, en þar er freð-
fískframleiðslan langmikilvægust.
Verðlag á hrávömútflutningi, svo
sem á mjöli og lýsi, var einnig mjög
lágt á árinu, en þar kom á móti,
að verðlag á fiski til neyzlu var
hækkandi. Virðast fískafurðir í
háum gæðaflokki njóta vaxandi eft-
irspumar í samanburði við aðrar
tegundir matvæla.
Samkvæmt nýjustu áætlunum
jókst landsframleiðsla á árinu 1986
um 6,3% eða tvöfalt meira en árið
áður, en þá var aukningin 3,3%.
Hefur framleiðsla þjóðarbúsins ekki
vaxið jafnmikið síðan árið 1978.
Til samanburðar má nefna, að
framleiðsluaukning iðnríkja var að-
eins 2,4% á síðasta ári, og náði
ekkert þeirra jafnmiklum hagvexti
og ísland á því ári. Til viðbótar
framleiðsluaukningunni koma síðan
áhrif bættra viðskiptakjara, sem
hækkuðu vöxt þjóðartekna upp í
8,7% án árinu, en árið áður höfðu
þjóðartekjur vaxið um 3,5%.
Eins og árin tvö á undan n)á
rekja dijúgan hluta, eða nálægt
fjórðung, framleiðsluaukningarinn-
ar til sjávarútvegs og fiskiðnaðar,
en hagvöxtur dreifðist nú mun jafn-
ar á alla atvinnustarfsemi. Heildar-
fiskaflinn nam á árinu 1.651
þúsund tonnum, sem er aðeins 17
þúsund tonnum minna en árið áð-
ur, sem eingöngu stafaði af minni
loðnuafla. Miðað við fast verðlag
jókst aflaverðmæti hins vegar um
13% frá árinu áður, en heildarverð-
mæti fullunninna sjávarafurða jókst
um 10%. Sala sjávarafurða gekk
greiðlega og fóru birgðir minnk-
andi. Varð þetta allt saman ásamt
lækkun á olíuverði til þess að bæta
verulega afkomu og fjárhagsstöðu
flestra greina sjávarútvegsins.
Áætlað er, að iðnaðarframleiðsla
hafi aukizt um 4,4%, og fór hagur
í flestum greinum almenns iðnaðar
batnandi, m.a. vegna hækkandi
gengis Evrópugjaldmiðla. Hins veg-
ar áttu greinar, sem einkum selja
á dollaramarkaði, svo og ál- og kísil-
jámframleiðsla, við erfiðleika að
etja sökum óhagstæðrar verðlags-
þróunar. Mikil aukning varð í hvers
konar þjónustustarfsemi á árinu,
verzlun, samgöngum og opinberri
þjónustu. Mjög lítil aukning varð
hins vegar á landbúnaðarfram-
leiðslu, og hefur hagur bænda farið
versnandi vegna söluerfíðleika á
hefðbundnum framleiðsluvörum
landbúnaðarins.
Aukinn sparnaður — en
minni fjárfesting
Þjóðarútgjöld jukust á árinu
1986 um 3,8%, sem er um 1% meira
en árið áður. Þessi aukning var þó
innan við helming af vexti þjóðar-
tekna, svo að svigrúm var til þess
að bæta viðskiptajöfnuðinn við út-
lönd mjög verulega. Varð viðskipta-
jöfnuðurinn jákvæður í fyrsta skipti
síðan 1978, eins og nánar verður
að vikið hér á eftir. Sá þáttur þjóð-
arútgjalda, sem mest jókst á árinu,
var einkaneyzlan, en vöxtur hennar
nam 6,5% miðað við 5% árið áður.
Þótt hér sé um að ræða mestu aukn-
ingu einkaneyzlu síðan árið 1978,
er hún þó langt innan við hækkun
ráðstöfunartekna, sem varð nálægt
10%. Var því um að ræða verulega
aukningu á spamaði heimilanna,
sem vafalaust má að nokkm rekja
til hærri raunvaxta. Samneyzla
jókst á árinu um 3,9%, samanborið
við 6,2% aukningu árið 1985, og
hefur hún lítið breytzt sem hlutfall
af landsframleiðslu á síðustu fjórum
árum.
Hins vegar varð engin aukning
á fjárfestingu, en árið áður hafði
hún aukizt um 1%. Hefur hlutfall
flárfestingar af landsframleiðslu
farið lækkandi undanfarin fjögur
ár. Nam það aðeins 20,1% á árinu
1986 og hefur ekki verið svo lágt
í meira en 30 ár. Ýmsar orsakir
liggja að baki þessarar lækkunar
flárfestingarhlutfallsins. Á síðustu
árum hefur lækkunin orðið einna
mest í opinberum framkvæmdum,
einkum orkuframkvæmdum, er
voru mjög fyrirferðarmiklar á átt-
unda áratugnum. Einnig hefíir verið
lítið fjárfest í skipum og flugvélum
allra sfðustu árin, en búast má við,
að þar verði á breyting á næstu
árum. Einnig hefur dregið úr vægi
íbúðabygginga undanfarin ár, og
eru þar vafalaust bæði að verki
áhrif minni fólksfjölgunar en áður
og nokkur mettun á framboði íbúð-
arhúsnæðis víða um land. Loks má
gera ráð fyrir því, að breytt vaxta-
stefna, sem haft hefur í för með
sér hækkandi raunvexti af öllu láns-
fé, hafí dregið úr verðbólgufj árfest-
ingu og hvatt til betri nýtingar á
framkvæmdafé.
Vöruskiptajöfnuður
hagstæður — en halli á
þjónustujöfnuði
Sú mikla aukning þjóðartekna
umfram vöxt þjóðarútgjalda, sem
nú hefur verið rakin, skapaði svig-
rúm til þess að bæta viðskiptajöfn-
uðinn úr 4,3% halla miðað. við
landsframleiðslu árið áður í 0,4%
afgang. Er þetta í fyrsta skipti
síðan 1978, sem viðskiptajöfnuður-
inn hefur verið hagstæður. Átti
mikil aukning vöruútflutnings
mestan þátt í þessum bata, en gjald-
eyrisverðmæti hans jókst um 15,7%
ef miðað er við fast meðalgengi
ársins 1986, en um helmingur þeirr-
ar aukningar stafar af lækkun
útflutningsvörubirgða á árinu. Á
hinn bóginn jókst verðmæti vöru-
innflutnings aðeins um 5,'4% á árínu
reiknað með sama hætti, en það
var aftur á móti að verulegu leyti
að þakka lækkandi olíuverði. Að
heildarverðmæti lækkaði olíuinn-
flutningur um 37% frá fyrra ári,
þrátt fyrir lítils háttar magnaukn-
ingu. Álls nam olíuinnflutningur á
árinu aðeins 8,5% af heildarinn-
flutningi, en árið 1980 hafði þetta
hlutfall komizt hæst í 16,3%.
í heild var vöruskiptajöfnuðurinn
hagstæður á árinu um tæpa 4 millj-
arða, sem samsvarar 2,7% ’af
landsframleiðslu. Á hinn bóginn
varð enn verulegur halli á þjónustu-
jöfnuðinum, eða 3,4 milljarðar í
samanburði við 5,5 milljarða árið
áður. Þar er þó um að ræða lækkun
úr 4,3% í 2,3% af landsframleiðslu.
Margt lá að baki þessa bata í þjón-
ustujöfnuðinum, þar á meðal betri
gjaldeyrisafkoma í rekstri flugvéla
og skipafélaga, en lækkun olíuverðs
bætti afkomu þessara aðila veru-
lega á árinu. Einnig varð umtals-
verð aukning tekna af erlendum
ferðamönnum, og heldur dró úr
vaxtaútgjöldum vegna lægri vaxta
á erlendum Iánamörkuðum. Á árinu
1986 námu vaxtagreiðslur af er-
lendum lánum 9,7% af útflutnings-
tekjum á móti 11,1% 1985 og
rúmum 13% 1984. Áð frádregnum
vöxtum var þjónustujöfnuðurinn
hagstæður um 1,9% af landsfram-
leiðslu.
Nettóstaða þjóðarbús-
ins batnar verulega
Erlendar lántökur til langs tíma
voru enn miklar á árinu 1986, þrátt
fyrir hagstæðan viðskiptajöfnuð.
Námu ný lán umfram afborganir
um 6 milljörðum kr. á meðalgengi
ársins, og stafaði um helmingur af
þeirri aukningu af lántökum ríkis-
sjóðs. Aðrir tveir milljarðar voru
aukning skulda fjárfestingarlána-
sjóða, en aðeins tæpur milljarður
vegna skuldaaukningar einkaaðila,
en rýmkaðar reglur um fjármögn-
unarleigu áttu mikinn þátt í henni.
Þrátt fyrir þetta innstreymi lánsfjár
lækkaði hlutfall erlendra skulda af
landsframleiðslu á árinu verulega,
eða úr 54,8% í 50,8%. Einnig lækk-
aði greiðslubyrði langra erlendra
lána úr 19,2 í 18,9% af útflutnings-
tekjum.
A móti aukningu lána til langs
tíma kom veruleg lækkun
skammtímalána, m.a. vegna betri
lausafjárstöðu innlánsstofnana er-
lendis og lækkunar afurðalána í
erlendum gjaldejrri. Að öllu saman-
lögðu var nettóinnstreymi fjár á
fjármagnsjöfnuði um 2,7 milljarðar
kr., en það leiddi ásamt hagstæðum
viðskiptajöfnuði til mikils bata í
gjaldeyrisstöðu Seðlabankans.
Jókst gjaldeyrisforði hans um 3,6
milljarða miðað við árslokagengi,
og jafngilti gjaldeyrisforðinn í lok
ársins rúmlega flögurra mánaða
útgjöldum til innflutnings, og hefur
hann ekki verið jafn hár hlutfalls-
lega síðan árið 1973.
Nettóstaða þjóðarbúsins gagn-
vart útlöndum, þ.e.a.s. samtala allra
skulda íslands við önnur lönd, að
frádregnum kröfum og innstæðum
íslendinga erlendis, batnaði mjög
verulega á árinu. Reyndist nettó-
skuldastaðan í árslok 48,6% af
landsframleiðslu á móti 56,6% árið
áður. Af þessari átta prósentustiga
Jóhannes Nordal
lækkun má rekja 3,3% til hagvaxtar
á árinu og 2,7% til lækkunar skulda
á fostu verðlagi, en 2% til alþjóða-
gengisbreytinga.
Lækkun verðbólgunnar
verður að vera megin-
markmið
Við þá hagstæðu þróun í fram-
leiðslu og viðskiptajöfnuði, sem ég
hef nú rakið, bættust síðan þau
miklu umskipti, er urðu í verðlags-
þróun í kjölfar kjarasamninga
þeirra, sem gerðir voru snemma á
árinu, og þeirra efnahagsráðstaf-
ana, sem þeim fylgdu. Á mæli-
kvarða framfærsluvísitölu varð
verðbólga frá upphafi til loka árs
aðeins 13%, sem er lægra en hún
hefur verið í fímmtán ár. Á aðra
mælikvarða, svo sem vísitölu bygg-
ingarkostnaðar, var verðbólgan á
árinu heldur meiri, enda höfðu ver-
ið gerðar sérstakar skattalækkanir
í sambandi við kjarasamningana,
sem einkum höfðu áhrif á fram-
færslukostnað. Við fyrstu áhrif
þessara ráðstafana lækkaði verð-
bólgan mjög snögglega á öðrum
ársijórðungi, en hneigðist síðan aft-
ur til hækkunar síðustu fjóra
mánuði ársins, og hefur þessi aukni
verðbólguhraði haldizt fyrstu mán-
uði yfírstandandi árs. Þannig hefur
hækkun lánskjaravísitölu síðustu
sex mánuði samsvarað um 20%
verðbólguhraða á ári. Þótt spár
bendi enn til þess, að úr verðbólg-
unni muni draga að nýju á síðari
helming ársins, þannig að hún verði
komin niður í um 13% í árslok, er
enn langt í land, að íslendingar nái
verðbólgustigi nágrannaþjóðanna,
sem á þessu ári mun liggja á milli
2% og 4%. Verður því enn frekari
lækkun verðbólgunnar að vera eitt
meginmarkmið efnahagsstefnu ís-
lendinga enn um skeið. Því er ekki
að neita, að ýmsar blikur hafa ver-
ið á lofti á vinnumarkaðnum að
undanfömu, þar sem átök hafa
ekki síður snúizt um launahlutföll
milli stétta og starfshópa en al-
mennar kjarabætur. Hér er hins
vegar ekki vettvangur til umflöllun-
ar um vandamálin á þeim vettvangi,
og mun ég í þess stað beina athygl-
inni að nokkrum helztu fjármála-
legu forsendum efnahagslegs
jafrivægis hér á landi, en án þess
er vonlaust að varanlegur stöðug-
leiki náist í þróun launa og verðlags.
Þróun g’engismála
Kem ég þá fyrst að þróun gengis-
mála, en óhætt er að segja að
yfirlýsing stjómvalda um stöðug-
leika í gengi íslenzku krónunnar
væri grundvallarforsenda þeirra
kjarasamninga, sem gerðir voru í
febrúar á síðastliðnu ári. Síðan hef-
ur sama stefna verið ítrekuð bæði
í þjóðhagsáætlun ríkisstjómarinnar
fyrir yfirstandandi ár og í sam-
bandi við kjarasamninga þá, sem
gerðir voru á almenna vinnumark-
aðnum í desember sl.
Hinar miklu breytingar, sem orð-
ið hafa á gengi helztu gjaldmiðla
heimsins á undanfömu hálfu öðru
ári hafa þó valdið því, að fram-
kvæmd þessarar fastgengisstefnu
hefur reynzt erfíðari en við hafði
verið búizt. Sérstaklega hefur stór-
felld lækkun á gengi dollars, sem
vegur landþyngst í útflutningstekj-
um íslendinga, valdið vemlegum
vandræðum fyrir ýmsar útflutn-
ingsgreinar. Hefur verið talið
óhjákvæmilegt að taka nokkurt til-
lit til þessa með því að gefa dollam-
um aukið vægi í meðalgengisvog-
inni, en með því hefur verið dregpð
úr lækkun dollars gagnvart íslenzku
krónunni. Á hinn bóginn hafa þess-
ar gengisbreytingar orðið til þess,
að meiri hækkun en ella hefur orð-
ið á gengi Evrópugjaldmiðla
gagnvart krónunni, en því hafa
fylgt umtalsverð verðhækkunar-
áhrif vegna hinnar miklu hlutdeild-
ar Evrópulanda í neyzluvöruinn-
flutningi hingað til lands. Jafnframt
hefur sterkt gengi Evrópugaldmiðla
leitt til aukins útflutnings til Evr-
ópulanda á kostnað dollaramarkaða
og þannig stuðlað að aðlögun út-
flutningsframleiðslunnar að breytt-
um gengishlutföllum.
Sú stefna gengisfestu, sem fylgt
hefur verið síðan í febrúar í fyrra,
hefur haft í för með sér um 2%
hækkun á raungengi krónunnar.
Hins vegar er ljóst, að raungengi
krónunnar mun hækka mun meira
á þessu ári, einkum á síðari hluta
ársins. En þótt afkoma útflutnings-
og samkeppnisgreina virðist nú
yfírleitt hagstæð, er hætt við því,
að umtalsverð hækkun raungengis
muni, þegar á árið líður, reyna vera-
lega á þolrif gengisfestunnar. Hún
er hins vegar svo mikilvæg forsenda
áframhaldandi árangurs til hjöðn-
unar verðbólgu og stöðugleika í
efnahagsmálum, að frá henni má
ekki hvika, á meðan nokkrar aðrar
leiðir era færar.
Stöðugleiki í gengi ör-
uggasta kjölfestan
Ég hef áður lýst þeirri skoðun
minni og skal ekki rökstyðja hana
frekar hér, að stöðugleiki í gengi
sé til lengdar öruggasta lqölfesta
efnahagsstefnu lítils, opins hag-
kerfís, eins og við búum við hér á
íslandi. Er sú skoðun m.a. studd
af reynslu annarra smáþjóða Evr-
ópu, sem flestar hafa á undanföm-
um áram stefnt að gengisfestu í
einhveiju formi. Vandi þeirra í þess-
um efnum er þó að ýmsu leyti minni
en íslendiriga. Með starfsemi Mynt-
bandalags Evrópu hefur tekizt að
koma á stöðugleika innbyrðis milli
gengis allra höfuðmynta Evrópu
annarra en sterlingspundsins, og
hafa þær þjóðir sem nánust við-
skiptaleg tengsl hafa við þátttöku-
ríki Myntbandalagsins notið hans.
Vegna mikilvægis viðskipta íslend-
inga við Bandaríkin og Bretland
hafa gengissveiflur pundsins og þó
sérstaklega dollars hins vegar vald-
ið islenzkum atvinnuvegum vera-
legum vanda. Af þeim orsökum
hefur einnig verið erfltt að fínna
stöðugan mælikvarða, sem hentaði
til viðmiðunar fyrir gengisfestu
íslenzku krónunnar. Fari svo, eins
og ekki er ólíklegt, að Bretland
gerist áður en langt líður aðili að
Myntbandalagi Evrópu, myndu skil-
yrði til þess að Island tengdist
Evrópu nánar í þessum efnum
batna að mun, enda hafa viðskipti
íslendinga við þjóðir Vestur-Evrópu
farið hlutfallslega vaxandi síðustu
árin. Þannig hefur hlutur þeirra í
útflutningstekjum íslendinga vaxið
úr 53% í 65% á síðustu þremur
áram, en hlutur Norður-Ameríku
lækkað úr 29% í 22% og Austur-
Evrópu úr 8% í 5 lh.
Verðbólgan lék pen-
ingakerfið grátt
Kem ég þá að þróun peninga-
mála og fjármála ríkisins, en leiðir
til aukins aðhalds á þessum sviðum
era án efa eitt meginvandamál
efnahagsstefnunnar í dag. Mun ég
þá fyrst víkja að þróun lánamark-
aðsins í heild, en þar hafa átt sér
stað gagngerar breytingar á und-
anfömum fjóram áram.
Hin mikla verðbólga, sem náði
tökum á þjóðarbúskap íslendinga
snemma á áttunda áratugnum og
náði hámarki á fyrri hluta árs 1983
lék peningakerfí íslendinga og inn-
lenda fj ármagnsmy ndun grátt.
Fyrir áhrif linnulausrar verðþenslu
og neikvæðra raunvaxta minnkaði
raunvirði innlánsflár bankakerfísins
sem hlutfall af landsframleiðslu um
náiægt því helming á áttunda ára-
tugnum og hliðstæður samdráttur
varð í kerfisbundnum spamaði.
Þótt aukin notkun verðtryggingar,
einkum eftir 1979, hafí farið að
hafa nokkur áhrif til batnaðar á
þessa þróun, er það ekki fyrr en
eftir 1983, þegar verðbólgan fer
að hjaðna á ný og jákvæðir raun-
vextir verða almennir, sem ótvíræð
umskipti verða í þessum efnum.
Til dæmis um þá breytingu, sem
síðan hefur á orðið, má nefna, að
peningalegur spamaður í heild nam
aðeins 47,1% af landsframleiðslu
árið 1980, en var kominn í 80% á
árinu 1986, sem er 70% raunaukn-
ing. Frjáls spamáður, en þar era
innlán í bönkum og spariskirteini
ríkissjóðs meginstofninn, jókst úr
27,1 í 41,3% af landsframleiðslu,
sem samsvarar 52% raunaukningu,
en kerfísbundinn spamaður, þar
sem lífeyrissjóðir vega þyngst, jókst
úr 20% í 38,7% á landsframleiðslu,
sem jafngildir 93% raunaukningu.
Hefur þessi mikla aukning fram-
boðs á innlendu Ijármagni samfara
hækkandi raunvöxtum, gjörbreytt
aðstæðum á lánsfjármarkaðnum,
aukið samkeppni, dregið úr mis-
munun milli lántakenda og tryggt
þeim greiðari aðgang að lánsfé.
Þessi þróun hélt áfram með mik-
illi raunaukningu spamaðar á árinu
1986. Innlán bankakerfísins jukust
um 34,5%, en útlán aðeins um 21%.
Batnaði heildarstaða innlánsstofn-
ana gagnvart Seðlabankanum, sem
síðan endurspeglaðist í bættri gjald-
eyrisstöðu hans. Margt stuðlaði að
þessari þróun, betri afkoma at-
vinnuvega og lækkun útflutnings-
vörabirgða dró úr rekstrarfjárþörf
sjávarútvegsins, en hjaðnandi
verðbólga, hærri raunvextir og
auknar þjóðartekjur stuðluðu að
meiri sparifjármyndun.
• •
OFlugri og opnari
fjármagnsmarkaður
Skipulagsbreytingar í átt til
meira ftjálsræðis, sem gerðar hafa
verið á undanfömum tveimur áram
hafa átt veigamikinn þátt í því að
hér hefur þróazt öflugri og opnari
fjármagnsmarkaður. Þótt innláns-
stofnanir hafí fengið aukið svigrúm
til vaxtaákvarðana á árinu 1984,
vora vaxtabreytingar enn háðar
samþykki Seðlabankans, sem mark-
aði meginlínur í þróun vaxta. Með
nýjum Seðlabankalögum, sem tóku
gildi 1. nóvember á síðasta ári, var
skrefið stigið til fulls og beint vaxta-
ákvörðunarvald Seðlabankans
gagnvart innlánsstofnunum afnum-
ið. Getur hann nú aðeins gripið inn
í vaxtaákvarðanir innlánsstofnana,
ef sérstakar aðstæður eru fyrir
hendi, t.d. ef raunvextir verða hér
hærri en í viðskiptalöndum íslend-
inga eða vaxtamunur óhæfilega
mikill. Ekki hefur verið talið tilefni
til afskipta af vöxtum innlánsstofn-
ana enn sem komið er vegna
þessara ákvæða. Nafnvextir hafa
að vísu farið hækkandi síðustu
mánuði, en vegna meiri verðbólgu
hafa raunvextir lítið breyzt og era
nú sízt hærri hér á landi en í flest-
um nágrannaríkjum. Vaxtamunur
virðist hins vegar hafa farið vax-
andi, einkum síðustu tvo mánuði,
og er ástæða til að hvetja innláns-
stofnanir til aðgæzlu í þeim efnum.
Mjög aukin verðbréfaviðskipti og
vaxandi starfsemi fjármálafyrir-
tækja, annarra en innlánsstofnana,
hefur einnig sett svip sinn á láns-
fjármarkaðinn að undanfömu. Er
hér um að ræða hliðstæða þróun
og átt hefur sér stað meðal annarra
þjóða, og má reyndar ætla, að hún
sé enn á byijunarstigi hér á landi.
Margt er vissulega jákvætt um
þessa þróun. Með eflingu verðbréfa-
markaðs getur innlendi fjármagns-
markaðurinn betur sinnt þörfum
opinberra aðila og stærri fyrirtækja
og dregið þannig úr ásókn í erlent
lánsfé. Með verðbréfaútgáfu á auk
þess oft að vera unnt að fá lánsfé
með hagstæðari kjöram en fyrir
milligöngu innlánsstofnana, en um
leið eykst samkeppni á lánsfjár-
markaðnum bæði lántakendum og
sparendum í hag. Hins vegar þurfa
stjómvöld að fylgjast vandlega með
þróun þessara mála, bæði til þess
að tryggja heilbrigðan vöxt þessa
markaðs og öryggi þeirra, sem þar
eiga viðskipti. Einnig er mikilvægt
að sambærilegar reglur gildi um
starfsemi allra fjármálastofnana,
þannig að ekki séu gerðar minni
kröfur um öryggi og upplýsingagjöf
fjármála- og verðbréfafyrirtækja en
gerðar era til innlánsstofnana sam-
kvæmt nýjum lögum um banka og
sparisjóði, sem tóku gildi á síðast-
liðnu ári.
Fjármög-nun greiðslu-
halla ríkissjóðs
Eitt helzta viðfangsefnið í pen-
ingamálum á liðnu ári var fjár-
mögnun greiðsluhalla ríkissjóðs, en
veralegur halli varð á rekstri hans
annað árið í röð. Reyndist rekstrar-
hallinn nálægt 1,9 milljörðum, en
var 2,4 milljarðar árið áður. Stöfuðu
um Vb rekstrarhallans af auknum
útgjöldum og skattalækkunum, sem
ríkissjóður tók á sig í sambandi við
kjarasamninga í febrúar. Ennfrem-
ur var þá heitið aukinni íjáröflun á
árinu til íbúðarlána. Við þetta bætt-
ist svo lánsfjárþörf ríkisins vegna
afborgana og innlausnar á spari-
skírteinum, og varð því lánsfjárþörf
ríkissjóðs á árinu um 5,6 milljarðar
eða 4% af þjóðarframleiðslu. í reynd
urðu lántökur ríkissjóðs veralega
umfram þessi mörk, en þar á móti
kom samsvarandi lækkun skulda
hans við Seðlabankann svo að ekki
var um þensluáhrif af þeim lántök-
um að ræða.
Megináherzla var á það lögð að
jafna fjárþörf ríkissjóðs sem mest
á árinu með innlendum lántökum.
Samið var við lífeyrissjóði um aukin
verðbréfakaup bæði beint af ríkis-
sjóði og til að fjármagna aukningu
fbúðalána. Einnig var leitað samn-
inga við innlánsstofnanir um 850
milljónir króna lán til ríkissjóðs fyr-
ir milligöngu Seðlabankans. Loks
var lögð mikil áherzla á aukna sölu
spariskírteina með því að bjóða
betri vaxtakjör en áður, og tókst
að selja spariskírteini á árinu fyrir
2,1 milljarð, en meginhluti þess fjár
fór til að standa undir innlausn eldri
spariskírteina.
Enginn vafí er á því, að hin mikla
aukning á innlendri fjármögnun
ríkissjóðshallans dró veralega úr
þensluáhrifum hans, einkum á öðr-
um og þriðja ársfjórðungi, þegar
sala spariskírteina var mest. Um
haustið vora vextir af spariskírtein-
um lækkaðir í því skynt m.a. að
greiða fyrir hagstæðari samningum
við lífeyrissjóði um fjármögnun
íbúðalána. Afleiðingin hefur hins
vegar orðið mikill samdráttur í sölu
spariskírteina, en um leið hefur sá
hluti ríkissjóðshallans, sem fjár-
magnaður hefur verið af innlendum
spamaði lækkað veralega.
Við fjárþörf ríkissjóðs sjálfs má
síðan bæta lántökum annarra opin-
berra aðila, einkum flárfestingar-
lánasjóða, en þar skiptir nokkuð í
tvö hom um fjáröflunarleiðir. Ann-
ars vegar er húsnæðislánakerfíð,
sem er algjörlega fjármagnað af
innlendum spamaði, fyrst og fremst
frá lífeyrissjóðum, en hins vegar
atvinnuvegasjóðimir, sem byggja
starfsemi sína að stærstum hluta á
erlendum lánum. Námu erlendar
lántökur þessara sjóða svipaðri §ár-
hæð á síðastliðnu ári og rekstrar-
halli ríkissjóðs. Er tilefni til þess
að endurskoða bæði Ijármögnun og
starfsemi fjárfestingarlánasjóðanna
með tilliti til þeirra breytinga, sem
orðið hafa á lánsfjármarkaðnum að
undanfömu. Með auknu framboði á
innlendu lánsfé og rýmri reglum
um lántökur fyrirtækja erlendis,
þ.m.t. §ármögnunarleiga, ætti þörf
fyrir milligöngu fjárfestingarlána-
sjóða um útvegun lánsfjár erlendis
að fara minnkandi. Er jafnvel hætt
við, að við þessar aðstæður beinist
einkum til sjóðanna lánsfláreftir-
spum fyrirtækja, sem ekki njóta
lánstrausts á almennum lánamark-
aði. Þannig yrði dregið úr aðhaldi
markaðsins að lánsfjárnotkun fyrir-
tælq'a og stuðlað að aukinni þenslu.
Þótt hér verði ekki gerð tilraun
til þess að rekja einstaka þætti
þessara mála nánar, er ljóst, að
eftirspumarþensla hefur farið vax-
andi frá því á haustmánuðum í fyrra
og þó einkum, það sem af er þessu
ári. Hefur þetta komið fram í meiri
útlánaaukningu bankanna, vaxandi
innflutningi og spennu á vinnu-
markaði. Boðar allt þetta hættur
fyrir þann stöðugleika í efnahags-
málum, sem að var stefnt með
kjarasamningum og efnahagsað-
gerðum stjómvalda á síðasta ári.
Að byggja á
þeim árangri sem
náðst hefur
Góðir áheyrendur. Áður en ég lýk
máli mínu er ástæða til þess að
draga saman nokkra meginþætti
þessa máls, en skyggnast síðan
fram á veginn til nokkurra þeirra
viðfangsefna, sem stjómvöld munu
þurfa við að fást í náinni framtíð.
Nú erú þijú ár liðin, síðan
íslenzkur þjóðarbúskapur fór að
hjama eftir mikla efnahagslægð,
sem haft hafði í för með sér alvar-
legan samdrátt í þjóðarframleiðslu
og lífskjöram og mikinn halla í ut-
anríkisviðskiptum. Á þessum
þremur áram hefur hagvöxtur verið
að meðaltali um 4 lh% á ári á
mælikvarða landsframleiðslu, en
þjóðartelq'ur vaxið um rúm 5% á
ári. Tekizt hefur að nota þessi hag-
stæðu skilyrði til þess að ráða mikla
bót á tveimur þrálátustu vandamál-
unum í þjóðarbúskap íslendinga um
langt skeið, viðskiptahallanum við
útlönd og verðbólgunni. Jafnframt
hefur kaupmáttur almennra launa-
tekna og einkaneyzla vaxið fyllilega
í samræmi við auknar þjóðartekjur.
Hin brennandi spurning hlýtur
nú að vera, hvort takast megi að
byggja á þeim árangri, sem náðst
hefur á undanfömu ári og tryggja
varanlegri stöðugleika í efnahags-
málum íslendinga á grandvelli
hjaðnandi verðbólgu og viðunandi
jafnvægis í viðskiptum við um-
heiminn. Enginn vafi leikur á því,
að með þeim hætti verða hér bezt
Sjá næstu siðu