Morgunblaðið - 23.07.1987, Qupperneq 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. JÚLÍ 1987
-f
fUfógti Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, StyrmirGunnarsson.
Aöstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, MagnúsFinnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 550 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 50 kr. eintakið.
Kosningaúrslit
í Portúgal
Sextíu og níu ár frá Kötlugosi:
Jökulhlaupið á við rem
fljótsins og gosmökkuii
Urslit þingkosninganna í
Portúgal á mánudaginn
marka þáttaskil í stjómmálum
þar í landi. Flokkur sósíaldemó-
krata undir forystu Cavaco Silva
í'orsætisráðherra vann yfir-
burðasigur, hlaut 50,2% at-
kvæða og 146 þingsæti af 250.
Þetta er í fyrsta skipti frá því
lýðræði komst á í landinu eftir
byltingu hersins fyrir 13 árum
að einn flokkur fer með meiri-
hlutavöld. Nú gefst portúgölsk-
um sósíaldemókrötum einstakt
tækifæri til að hrinda í fram-
kvæmd víðtækum þjóðfélags-
breytingum í samræmi við
stefnuyfirlýsingar sínar.
Eins og fram hefur komið í
fréttum hér í blaðinu er nafn
flokksins að því leyti villandi, að
hann hefur ekki á stefnuskrá
sinni hefðbundin mál flestra evr-
ópskra sósíaldemókrata, þ.e.
vemleg afskipti ríkisins af efna-
hags- og atvinnulífi í svokölluðu
blönduðu hagkerfí. Flokkur sósí-
aldemókrata í Portúgal er þvert
á móti flokkur markaðsstefnu
og einkaframtaks. Eitt helsta
stefnumál hans er sala ríkisfyrir-
tækja. í erlendum fréttaskeytum
er hann talinn „hægra megin við
miðju“ - og í því sambandi má
minna á að leiðtogi Alþýðu-
flokksins, flokks íslenskra sósíal-
demókrata, hefur lýst því yfir
að sá flokkur sé „vinstra megin
við miðju“.
Cavaco Silva, sem er hagfræð-
ingur að mennt, hefur verið
forsætisráðherra Portúgals frá
því í október 1985. í fráfarandi
samsteypustjóm hélt hann því
fram að forsenda fyrir örri fram-
þróun efnahagslífsins væri að
einkarekstur fengi að njóta sín.
Á kjörtímabili stjómarinnar dró
vemlega úr verðbólgu, hagvöxt-
ur jókst og viðskiptin við útlönd
urðu hagstæðari en áður og er
það rakið til stjómarstefnunnar.
Athyglisvert er að annar evr-
ópskur stjómmálaflokkur vann á
dögunum yfírburðasigur í landi
sínu með áþekk gmndvallarsjón-
armið að leiðarljósi og sósíal-
demókratar í Portúgal, þ.e.
einkavæðinguna svonefndu. Það
er íhaldsflokkurinn á Bretlandi.
Um það er tæpast deilt að ein
höfuðástæðan fyrir sigri hans
var að fjölmennur hópur kjós-
enda hafði öðlast skilning á gildi
þeirrar stefnu flokksins, að selja
ríkisfyrirtæki og gefa almenn-
ingi kost á að kaupa hlu'tabréfín
í fjárfestingarskyni eða til að
selja þau á ný á frjálsum mark-
aði. Þetta fólk óttaðist - og
líklega með réttu - að Verka-
mannaflokkurinn eyðilegði
þennan markað og þessa mögu-
leika til arðsköpunar.
Sú spuming er áleitin, hvort
Sjálfstæðisflokkurinn á íslandi
geti ekki dregið lærdóma af
reynslu breska íhaldsflokksins
og flokks portúgalskra sósíal-
demókrata. Svo virðist sem þar
gæti feimni og tregðu við að
gera myndarlegt átak til að
skapa hér fijálsara markaðs-
þjóðfélag en nú er við lýði. Enn
búum við við allt of miklar höml-
ur á fjármagnsmarkaðnum og í
atvinnulífínu og allt of algengt
er að ríkið sé að vafstra í at-
vinnurekstri og þjónustu sem
betur á heima í höndum einstakl-
inga. Öll emm við sammála um
að hér þurfí að vera við lýði
öflugt velferðarkerfi kostað af
sameiginlegum sjóðum lands-
manna. En sá rekstur er dýr og
frekari aukningu hans verða
settar skorður ef ekki kemur til
aukin framleiðsla þjóðarinnar.
Og það hefur hvarvetna sýnt sig
að þar sem einstaklingamir
njóta frelsis til athafna, þar er
hagvöxtur örastur og lífskjör
best. Við eigum að efla einka-
framtakið á Islandi og leyfa
markaðnum að starfa með eins
litlum opinbemm afskiptum og
kostur er á í því skyni að efla
og treysta velferðar- og menn-
ingarríki hér á landi. Kjósendur
í Portúgal og á Bretlandi, og
raunar miklu víðar, hafa gert sér
grein fyrir því að þetta er leiðin
til hagsældar. Er ekki tími til
kominn að kjósendur og stjórn-
málaforingjár á Islandi átti sig
einnig á þessum sannindum?
Lofsverð
viðbrögð
að var rétt ákvörðun hjá
Almannavömum ríkisins að
loka veginum um Mýrdalssand
síðdegis á þriðjudag, þegar jarð-
hræringar á svæðinu og fregnir
um gufustróka frá Mýrdalsjökli
bentu til þess að Kötlugos gæti
verið í vændum. Sem betur fer
reyndist gos ekki hafíð en enn
mælist nokkur skjálftavirkni í
grennd við jökulinn. Vegurinn
yfir sandinn hefur verið opnaður
að nýju en Almannavamir em í
viðbragðsstöðu, enda er allur
varinn góður. Við vitum að Katla
kemur,. fyrr eða síðar, og þegar
þær hamfarir verða er naumast
nokkmm manni líft á Mýrdals-
sandi. Almannavamir eiga því
lof skilið fyrir árvekni sína.
VIÐBRÖGÐ Almannavarna
vegna jarðhræringa í Mýrdals-
jökli á þriðjudag minntu á að
Kötlugos getur skollið á fyrir-
varalaust. Enginn treystir sér til
að segja hvort gos sé líklegra
nú en endranær þó lengra hlé
hafi orðið á eldsumbrotum en
nokkru sinni frá árinu 1580.
Katla hefúr sennilega gosið 17
sinnum frá því að land byggðist,
eða að meðaltali tvisvar sinnum
á öld og er því í hópi virkust
eldstöðva Islands. Aðeins
Grímsvötnin eru talin hafa gosið
oftar frá landnámi. Síðasta stað-
festa gosið í Kötlu hófst 12.
október árið 1918, fyrir 69 árum.
Eftir gjóskugosið 1755-1756 liðu
rúm 67 ár þar til hún lét aftur
á sér kræla.
Katla er talin stytting skaft-
fellska nafnsins Kötlugjá. Eldstöðin
er austarlega undir hjarnsléttunni
upp af Höfðabrekkujökli. í grein
Sigurðar Þórarinssonar í Arbók
Ferðafélags íslands árið 1975, sem
hér verður vitnað til, segir að lands-
lag á miðsvæði Mýrdalsjökuls beri
með sér að ísinn þekji þar mikla
öskju. Flatarmál hennar gæti verið
allt að 80 ferkílómetrar. I austan-
verðum öskjuveggnum er skarð sem
Höfðabrekkujökull fellur úr.
Þau Kötlugos sem vitneskja er
um hafa hagað sér mjög svipað.
Undanfari sýnilegra umbrota eru
snarpar jarðhræringar. Fólk í Mýr-
dal verður þeirra vart allt að átta
klukkustundum áður en gosið kem-
ur upp. Jarðskjálfamælar voru ekki
komnir upp í síðasta gosi, þannig
að jarðfræðingar vita ekki hversu
snemma jarðhræringanna verður
vart á mælitækjum.
Gjóskufall er venjulega mest
fyrsta sólahringinn. Gosmökknum,
sem talinn er hafa náð 20 kíló-
metra hæð árið 1918, fylgja
skruggur og eldingar. í gosinu 1755
urðu eldingar tveimur mönnum í
Svínadal í Skaftártungu að bana,
Jóni Þorlákssyni hreppstjóra og
ónafngroindri konu.
Sigorður segir að þegar vart
verði við gosmökkinn fyrir ofan jök-
ulinn sé stutt í að hlaup bijótist
fram Mýrdalssand undan Höfða-
brekkujökli. Stundum rennur vatnið
að talsverðu leyti ofan á jöklinum.
Frá brún hans tekur það um
klukkutíma fyrir hlaupið að berast
til sjávar. Jökulhlaupið nær hám-
arki á fyrstu klukkustundunum og
varir að jafnaði minna en sólar-
hring. Gos er menn þekkja til hafa
varað frá hálfum upp í fimm mán-
uði samfleytt.
Jökulhlaupið jafnt
rennsli Amazon
í Skeiðarárhlaupum rennur fram
bræðsluvatn sem safnast hefur fyr-
ir í þró fyrir öfan Grímsvötn. Talið
er að í Kötluhlaupum renni hinsveg-
ar fram vatn sem viðkomandi gos
hefur brætt. Því er heildarvatns-
magpiið í Kötluhlaupum mun minna
en í stærstu Skeiðarárhlaupum en
hámarksrennslið getur jafnvel orðið
5 sinnum meira en í stærstu hlaup-
um Skeiðarár. Telur Sigurður að
Kötlulaup nái örugglega 100.000
rúmmetra rennsli á sekúndu og
fari jafnvel upp í 200.000 m 8 /sek.
Þetta er jafnt rennsli Amazon-
fljótsins, mestu ár jarðar. Hámarks-
rennsli Skeiðarárhlaupa fer ekki
yfír 40.000 m 8 /sek.
Hlaupin fleyta fram tugmilljón-
um rúmmetra af gjósku. Frá
landnámi er landauki á Mýrdalss-
andi af þessum sökum talinn meiri
en 40 ferkflómetrar. Þau bijóta
einnig jökulraðarinn og mynda
langar og djúpar gjár. Hlaupin bera
kynstur af ís fram sandinn. í lýsing-
um sjónarvotta er talað um að
ísjakar hafi orðið botnfastir þar sem
áður var 100 metra dýpi. í hlaupinu
árið 1721 varð heimilisfólk á Höfða-
brekku að ganga á Hákolla fyrir
ofan bæinn til þess að sjá til Hjör-
leifshöfða. Það bendir til þess að
vatns og jakaflaumurinn milli fjalls-
ins og höfðans hafi verið meira en
200 m djúpur.
Kenning Guttorms Sigbjamason-
ar jarðfræðings er að Katla og
Askja séu nánast hliðstæður.
Breskur eldfjallafræðingur G. R.
Robson hélt því fram um miðja öld-
ina að efnasamsetning Eldgjár-
hrauna og Kötlugjósku væri svo lík
að Katla gæti verið suðurendi
Eldgjárinnar. Þetta er stutt þeirri
vitneskju að sprungukeðja Eldgjár
teygir sig langt undir Mýrdalsjökul.
Katla er talinn til megineldstöðva
sem gjósa ísúr eða basísk gosefni
úr kvikuþróm grunnt í jarðskorp-
unni. Sigurður bendir á að í ljósi
kenningar Robson gæti Katla verið
útkulnuð megineldstöð sem skorist
hefði í sundur af djúpstæðum
sprungum er tilheyri Eldgjárkerf-
inu.
Væri ekki jökull yfir Kötlu, yrðu
gos hennar að líkindum flæðigos.
Hefði svo verið frá því að ísöld leið
væri Katla búin að hlaða upp mynd-
arlegri dyngju, tvisvar til þrisvar
sinnum meiri að rúmmáli en Skjald-
breið að mati Sigurðar. ísþekjan
og bræðsluvatn hafa séð til þess
að úr eldsumbrotunum verður
sprengi og þeytigos sem dreifa
gjósku. Þetta bendir eindregið til
þess að yfir Kötlusvæðinu hafi leg-
ið jökull í 8-10.000 ár.
I frásögn Sigurðar af fyrsta
„skráða“ gosinu í Kötlu, um árið
930, segir hann að margt bendi til
þess að stórhlaup úr Sólheimajökli
hafí myndað Skógasand. í Land-
námabók segir frá deilum Þrasa í
Eystri-Skógum og Loðmundar í
Loðmundarhvammi, eða Sólheim-
um, er þeir beittu fjölkynngi til
þess að veita vatnahlaupi hvor frá
sér til hins. Haukur lögmaður ritar
að „í þeim vatnagangi varð til Sól-
Hver hefði spáð því að
Fregnir af lokum gossins og ftáði í
álfunni féllu í skugga sóttarinnar
KÖTLUGOSIÐ árið 1918 var
helsta fréttaefiii Morgun-
blaðsins á þeim tíma. Öll
heimsbyggðin fylgdist þá af
athygli með friðarviðræðum
hinna stríðandi aðila í Evrópu.
Fregnir af þessum atburðum
áttu þó eftir að falla í skugg-
an af hörmungum spönsku
veikinnar. Þegar heimstyij-
öldinni og Kötlugosinu lauk í
sömu vikunni urðu fáir til að
fagna.
Blaðið greindi frá Kötlugosinu
árið 1918 morguninn eftir að það
hófst, sunnudaginn 13. október.
í fréttinni segir að menn í Vík í
Mýrdal hafí orðið varir við jarð-
skjálftakippi kl. 13.00 og þeir
staðið í stutta stund. Skömmu
síðar sáust miklir mekkir yfir
fjallinu Hettu, en öskufall var
ekki byijað þegar fréttin er skrif-
uð. „Vér náðum tali af símastöð-
inni f Vík kl. 6V2 í gærkvöldi.
Er mönnum órótt innanbijósts
sem vonlegt er og þó munu þeir
ver staddir sem heima eiga austur
á söndum milli vatna þeirra sem
ófær eru orðin vegna flóðsins ...
Síðan byggðin kom þar á sjávar-
bakkanum hefír aldrei komið gos,
svo sennilegt er að Víkurbúar
sofí ekki fast næstu nætur,“ seg-
ir á forsíðu blaðsins.
Skömmu eftir að gosið byijað
sást reyk og gufumökkurinn úr
höfuðborginni og bar hann hátt
við himinn. Þegar dimma tók
sáust eldglæringar og eldstrókar
í mökknum. „Mátti svo að orði
kveða, að alt austurloftið hafi
sýnzt sem eitt eldhaf, þegar
dimmt var orðið. Vitum vér þess
engin dæmi, að nokkurt eidgos
hafí sézt svo giögglega héðan úr
bænum, og má því draga af því
þá ályktun að þetta sé eitthvert
hið mesta gos, er sögur fara af.
Símasamband við Vík var slitið í
gærkvöldi, vegna þess að stór-
hættulegt var að nota símalínuna
sökum þess, hvað loftið var
þrungið af rafmagni."
Daginn eftir greinir blaðamað-
ur frá því að borgarbúar hafi
safnast saman á Skólavörðuholti
til þess að fylgjast með eldglær-
irigunum í gosmekkinum í austri.
„Voru menn þögulir, eða töluðu
saman í hálfum hljóðum og má