Morgunblaðið - 14.08.1987, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDÁGUR 14. ÁGÚST 1987
Frelsi og sijórnarskrá
Békmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
í SJÁLFHELDU sérhagsmun-
anna: Milton Friedman, stofnun
Jóns Þorlákssonar, 1985.
Það er ýmsum enn í fersku
minni, er Milton Friedman kom til
íslans á haustdögum 1984. Það fór
ekki fram hjá neinum, sem á hlýddi,
að hann var fyrsta flokks fræðimað-
ur og snjall í rökræðu. Honum tekst
yfirleitt að koma skoðunum sínum
skilmerkilega til áheyrenda og
hreyfir þá gjaman við þeim. Þessi
hæfileiki er ekki mörgum gefinn
og er sérstaklega skemmtilegur,
þegar skoðanimar, sem haldið er
fram, em óvenjulegar og ganga
gegn viðtekinni venju. Jónas Har-
alz, bankastjóri, segir í inngangi
þessarar bókar, að hér hafi verið
„á ferðinni mikilhæfur maður, sem
hafði athyglisverðar og að sumu
leyti nýstárlegar skoðanir". Ég
hygg, að jafnvel sumir ákafír and-
stæðingar Friedmans ættu að geta
fallizt á þetta.
í þessari litlu bók er fyrirlestur,
sem Friedman hélt á hádegisverðar-
fundi í Reykjavík 1. september 1984
og umræður, sem urðu í kjölfar
hans á fundinum, spumingar frétta-
manna til hans og umsagnir þriggja
manna um fyrirlestur Friedmans.
Allt er þetta efni prýðilega læsilegt
og fróðlegt fyrir alla, sem hafa
gaman af stjómmálum og reyndar
hugmyndum um mannlegt félag.
Það er ótrúlega víða komið við í
ekki lengra máli.
í fyrirlestri sínum leiðir Milton
Friedman rök að þeirri skóðun sinni,
að nauðsynlegt sé að takmarka
vald stjómmálamanna í vestrænum
lýðræðisríkjum með stjómarskrá.
Það virðist raunar svo, að hann
vilji halda þessari skoðun sinni fram
um öil mannleg samfélög, en það
þarf ekki mikla umhugsun til að
sjá, að hún á fyrst og fremst við
um vestræn samfélög. Rökin fyrir
því að takmarka beri vald stjóm-
málamanna eru fyrst og fremst
þau, að eðli stjómmála er þannig,
að stjómmálamenn hneigjast til
verka, sem þjóna fyrst og fremst
sérhagsmunum en ekki almanna-
heill. Ástæðan til þessa er sú, að
fæstum ef nokkmm þykir taka því
að beijast fyrir almannaheill, en
sumir hafa ríkar ástæður að veija
sérhagsmuni. Það er einnig þing-
mönnum í hag að fullnægja þörfum
umbjóðenda sinna. Ráðið gegn
þessum galla þingræðisins telur
Friedman vera að setja stjómar-
skrá, sem takmarkar vald þingsins.
Ég held, að það sé rétt, sem Jón-
as Haralz segir í inngangi að „við
venjulegar aðstæður á vomm dög-
um sé ofurmannlegt af stjómlaga-
þingi að taka ákvörðun um að
takmarka vald lýðræðiskjörinna
fulltrúa". Mér virðist tillagan vera
óraunsæ í ljósi mannlegs eðlis og
sögu. Hvert samfélag er sérstök
söguleg skepna, sem krefst þess,
að tillit sé tekið til sérstakra að-
stæðna í því. Það er því vafamál
að setja fram allsheijarlausn, jafn-
vel fyrir vestræn lýðræðisríki hvað
þá önnur. Sérstakar íslenzkar að-
stæður gera það til dæmis vafasamt
að setja það í íslenzka stjómarskrá
að ekki sé heimilt að halli verði á
ijárlögum. En ég held, að það sé
líka ástæða til að huga að öðmm
rökum gegn þessari tillögu. Er
vandinn, sem Friedman lýsir, sá,
sem hann segir hann vera? Og sé
honum réttilega lýst, er hann jafn-
alvarlegur og Friedman telur? Hér
er ekki ætlunin að fjalla um þessar
spumingar, en það er þó rétt að
benda á þær, lesendum til um-
hugsunar.
Spumingamar, sem fylgdu fyrir-
lestrinum, em ekki síður fróðlegar
en fyrirlesturinn sjálfur. Þar er vik-
ið að ýmsu, sem er óviðkomandi
fyrirlestrinum sjálfum. Spumingar
fréttamanna til Friedmans em
skemmtilegar. í lokin em þijár
stuttar ritgerðir eftir dr. Ámór
Hannibalsson, Helga Skúla Kjart-
ansson og dr. Sigurð B. Stefánsson.
Sigurður fjallar sérstaklega um, að
skynsamlegt og hagkvæmt sé fyrir
Islendinga að hafa eigin gjaldmiðil
og hefur margt til síns máls. Helgi
Skúli ber Friedman saman við Mill
og að sá síðamefndi hafí fyrst og
fremst haft áhyggjur af ofríki
meirihlutans en sá fyrmefndi af
ofríki minnihlutahópa. Mér virðist
í fljótu bragði þessi samanburður
ekki rista mjög djúpt, því að Mill
var fyrst og fremst að hugsa um
að einstaklingar ræktuðu eðliskosti
sína óháðir ríkjandi siðum og venj-
um, þegar hann talar um ofríki
meirihlutans. Friedman er að tala
um allt annan hlut, þótt í báðum
tilvikum þröngvi einn hópur manna
markmiðum sínum upp á annan.
Mér er ekki alveg ljóst, hvað Amór
er að fara í sinni ritgerð; hann virð-
ist helzt vera að andmæla Friedman
í anda Hegels.
Fijálshyggja er, að mér skilst,
ekki mikið í tízku í stjómmálum og
stjómmálaumræðum á íslandi þessi
misserin. Því hefur jafnvel heyrzt
fleygt, að niðurstöður kosninganna
nú í vor hafi mátt skilja svo, að
íslenzkur almenningur hafnaði
fijálshyggju. Það er skrýtin túlkun
á þeim niðurstöðum, því mér er
ekki kunnugt um að hún hafí verið
í framboði. Þessi skilningur byggist
á því, að Sjálfstæðisflokkurinn sé
sérstakur fulltrúi fijálshyggju í
íslenzka flokkakerfinu og með
kosningu Þorsteins Pálssonar hafi
Milton Friedman
flokkurinn verið sveigður til hægri
í átt til fijálshyggju. Þetta held ég
að sé rangur skilningur á þessum
úrslitum. Þorsteinn Pálsson hefur
frá því að hann tók við embætti
formanns Sjálfstæðisflokksins lagt
sérstaka áherzlu á, að flokkurinn
boðaði félagslega fijálshyggju og
vakið athygli á þeim hlut, sem
flokkurinn á í íslenzka velferðar-
kerfinu. En ýmsir stjómmálaskýr-
endur íslenzkir hafa ekki hlustað
á, hvað hann hafði að segja, því
að það var búið að ákveða það fyrir-
fram að hann væri sérstakur
talsmaður einhvers, sem kalla má
fijálshyggju og jafnvel auðmanna.
Þetta er reginmisskilningur á Þor-
steini Pálssyni og málflutningi hans
sem formanns Sjálfstæðisflokksins.
Og skiptir þá engu, hvort litið er á
það sem kost eða löst á honum sem
formanni, að hann hafí haldið sig
við hefð flokksins.
Fijálshyggja er ekki bundin nein-
um stjómmálaflokki á íslandi
fremur en annars staðar. Það væri
verðugt verkefni að rannsaka, hvað
pólitískir angurgapar íslenzkir hafa
sagt um fijálshyggju og bera það
saman við sæmilega afmarkaða
merkingu orðsins. Islenzkar rass-
ambögur í stjómmálaumræðum
koma ekki mál við Milton Fried-
man, en segja hins vegar nokkra
sögu í því samhengi. Þessi litla bók
gæti orðið ýmsum til upplýsingar
um eina tegund fijálshyggju.
11
Ferskar dögum
saman -enda í
loftskiptum
umbúöum.
Mjólkursamsalan
Fróöleikur og
skemmtun
fyrirháa semlága!