Morgunblaðið - 06.12.1987, Blaðsíða 24

24 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. DESEMBER 1987
FIWWLAWD
og kalda stríðið
eftir KRISTÍNU BJARNADÓTTUR
Inngangur
Þegar sijjurvejjaramir úr seinni heimsstyijöldinni skiptu löndum
Evrópu milli sín á Jaltaráðstefnunni í febrúar 1945, lenti Finnland
á áhrifasvæði Sovétríkjanna. Finnland hafði þá nýlega tapað tveim-
ur styrjöldum við Sovétríkin, „vetrarstríðinu" 1939—1940 og
„framhaldsstríðinu" 1941—1944. Finnum tókst að komast að sam-
komulagi við Sovétstjórnina, sem tryggði landinu áfram lýðræðislega
stjómarhætti og sjálfstæði, þótt öll önnur ríki á áhrifasvæði Sov-
étrikjanna neyddust til þess að taka upp kommúnístískt stjóraskipu-
lag.
Það samræmdist ekki hugmyndum kaldastríðsáranna, að sambúð
kapítalístísks ríkis og sósíalsks gæti veríð friðsamleg. Ýmsir töldu
því, að Finnland væri ekki annað en leppríki, sem stjóraað væri frá
Moskvu, og var þetta fyrirkomulag seinna nefnt „Finnlandísering“.
Þetta orð er eitur í beinum Finna og þeir mótmæla því harðlega,
að þeir séu hallarí undir Sovétríkin en önnur ríki. Stefna þeirra sé
að hafa góð samskipti við öll ríki bæði i austrí og í vestri og þeir
reyni að gæta þess að styggja hvorugt rísaveldið, heldur leitist við
að bæta samskipti á alþjóðavettvangi.
Grundvöllur samskipta Finna við Sovétríkin er Paasikivistefnan
(seinna Paasikivi-Kekkonenstefnan), en hún grundvallast á þeirri
hugsun, að Sovétríkin hafi ekki áhuga á að leggja Finnland undir
sig, heldur sé eini tilgangur þeirra með afskiptum af Finnlandi að
efla varnir sínar gegn árás. Ef Finnar taki að sér að ábyrgjast, að
ekki verði ráðist á Sovétríkin gegnum Finnland, muni- þau ekki
hrófla við sjálfstæði þess.
Þessi stéfna var nokkuð umdeild i Finnlandi framan af og í raun-
inni varð ekki fylgi við hana almennt fyrr en eftir 1962. Reynslutími
hennar fellur því saman við tímabil kalda stríðsins og hér verður
rakið, hvemig það hafði áhríf á finnsk stjórnvöld.
Sögulegar rætur
Samskipti Finnlands og Rúss-
lands eiga sér langa sögu og til
þess að skilja samband þessara
þjóða á 20. öld er nauðsynlegt að
rekja það helsta úr henni, þótt stikla
verði á stóru.
Finnland var öldum saman aust-
urhluti sænska ríkisins, en það áttii
í sífelldum landamæradeilum viði
þjóðimar, sem bjuggu þar fyrir-
austan, fyrst Novgorodríkið og;
síðan Rússland. Einkum mögnuðust;
þessar deilur eftir 1700, þegar Pét-
ur mikli stofnaði St. Pétursborg;
rétt austan við þáverandi landa-.
mæri og fór að taka þátt í barátt-
unni um yfirráð á Eystrasalti. Þegar-
Norðurlandaófriðnum mikla lauk;
árið 1721, fengu Rússar væna sneið)
af Finnlandi innst við Finnska flóai
til þess að tryggja öryggi St. Pét-.
ursborgar. Á 18. öld reyndu Svíar-
nokkrum sinnum að ná þessu landi
aftur, en tókst ekki betur til en
svo, að landamærin færðust enn
vestar. Árið 1809 unnu Rússar allt
Finnland og var það þá gert að
stórhertogadæmi ásamt því landi,
sem Rússar höfðu ráðið frá 1721.
Stórhertogadæmið Finnland var
ekki innlimað í rússneska keisara-
dæmið, heldur heyrði beint undir
keisarann og naut sjálfstjómar í
innri málum. Stjómarskrá sænska
ríkisins var látin gilda áfram í
fínnska stórhertogadæminu og
sænska varð opinbert mál stjóm-
valda, enda var finnska varla til
ennþá sem ritmál, og Finnar héldu
sinni lúthersku trú. Alexander I
Rússakeisari vann eið að því að
virða þessa . sjálfstjóm Finna og
sama gerðu allir eftirmenn hans.
Finnar undu hag sínum vel undir
stjóm keisarans framan af. Þeir
höfðu verið hálfgerð nýlenda undir
stjóm Svía, en nú tók allt þjóðlíf
við sér og sérstök fínnsk menning
fór að blómstra. En á síðasta ára-
tug 19. aldar komust til valda í
Rússlandi þjóðemissinnar, sem álitu
að öllum þjóðum innan keisaraveld-
isins væri fyrir bestu að taka upp
rússneska tungu og siði. Þama
gætti áhrifa panslavismans, en hug-
myndafræði hans var á þá leið, að
slavneskir kynþættir og tunga
þeirra væm öðmm æðri. I samræmi
við þessar hugmyndir hugðist nú
rússneska stjómin gera Finnland
rússneskt og innlima það smám
saman í keisaradæmið, þvert ofan
í eiða keisarans, Nikulásar II, sem
var viljalítið verkfæri í höndum
stjómarinnar.
Finnar bmgðust við þessari lög-
leysu með tvennum hætti. Annars
vegar vom þeir, sem vildu standa
á réttinum og sýna aðgerðum
stjómarinnar í St. Pétursborg and-
stöðu, og hins vegar þeir, sem í von
um betri tíma vildu láta undan að
vissu marki til þess að styggja ekki
stjómina og kalla þannig á harðari
aðgerðir hennar. í hópi hinna síðar-
nefndu var meðal annarra J.K.
Paasikivi, síðar forseti Finnlands.
Sjálfstæðisbaráttan stóð til 1917
og gekk á ýmsu, en þegar byltingin
var gerð í Rússlandi gripu. Finnar
tækifærið og lýstu yfír sjálfstæði
sínu 6. desember 1917.
Ekki var samt vandinn leystur,
því að nú hófst grimmilegur innan-
landsófriður, sem stóð nokkra
mánuði. Þar tókust á „rauðir" með
stuðningi rússneskra bolsévíka og
„hvítir", sem studdust við þýskar
hersveitir. Þeir „hvítu" sigmðu und-
ir stjóm Mannerheims marskálks,
en áhrifa borgarastyijaldarinnar
gætti öll millistríðsárin. Margir áttu
um sárt að binda vegna bræðravíga
og hafa Finnar yfirleitt ekki viljað
ræða þessa tíma fyrr en á siðustu
ámm. Sigurvegaramir létu kné
fylgja kviði í uppgjörinu eftir sigur-
inn, kommúnistaflokkurinn var
lengst af bannaður og fasistísk
samtök á borð við Lapua-hreyfíng-
una ofsóttu þá, sem grunaðir vora
um kornmúnisma. Mikillar tor-
tryggni gætti líka í garð Sovét-
stjómarinnar, sem hafði stutt þá
„rauðu" og tók nú við útlægum
kommúnistum frá Finnlandi. Aftur
á móti áttu Finnar góð samskipti
við Þýskaland.
Landamærin milli Finnlands og
Sovétríkjanna vom nú hin sömu og
höfðu verið milli Svíþjóðar, Finn-
lands og Rússlands fyrir 1721,
gegnum Ladogavatn og yfír Kiij-
álaeiði 30 km frá Leningrad (St.
Pétursborg). Þegar Þýskaland tók
að hervæðast á fjórða áratugnum
og Rússar þóttust sjá fram á styij-
öld við þá, óttuðust þeir, að ráðist
yrði á Leningrad gegnum Finnland.
Þeir treystu ekki hlutleysi því, sem
Finnar höfðu lýst yfir við stofnun
lýðveldisins, þar eð þeir álitu stjóm
Finnlands jafn þýsksinnaða og ýmis
félagasamtök og blöð í landinu.
Sovétstjómin fór því fram á það
við Finna árið 1939, að fá land-
svæði á Kitjálaeiði og víðar, en
bauð í staðinn svæði norðan við
Ladogavatn. Þegar Finnar neituðu
þessum kröfum réðust Sovétríkin
yfír landamærin 30. nóvember 1939
og Vetrarstríðið hófst.
Stalín mun hafa búist við auð-
veldum sigri, því að útlægir fínnskir
kommúnistar höfðu gefíð til kynna,
að þjóðin biði eftir að verða frelsuð
undan oki kapítalista. Strax á öðr-
um degi stríðsins var mynduð
Finnland frá 14. öld fram á okkar daga. W 1 W- 2
^ rv' " . 4 5
l \ H d
Mannerheim forsetl tekur á mótl ríkisstjórn Paasikivis
í nóvember 1044.
leppstjóm í Terijoki rétt við landa-
mærin undir foiystu 0. V. Kuusinen,
sem var atkvæðamestur útlaganna.
En Finnar tóku hraustlega á móti,
gleymdu innanlandseijum og börð-
ust af grimmd fyrir landi sínu. Þeir
urðu þó að láta í minni pokann fyr-
ir ofureflinu og í mars 1940 var
samið um frið í Moskvu og landa-
mærin þá ákveðin að mestu leyti
eins og 1721. Eftir að Þjóðveijar
réðust á Sovétríkin 1941 hófu
Finnar stríð að nýju til þess að ná
aftur landsvæðum þeim, sem þeir
höfðu orðið að láta af hendi árið
áður. Þegar því lauk með sigri Sov-
étríkjanna árið 1944 vom Finnar
Kort af Finnlandi frá 14. öld fram á okkar daga.
þeir á, að þeir hefðu hvorki sótt að
Leningrad né Murmanskjámbraut-
inni, þótt Þjóðveijar hefðu farið
fram á það. En Sovétstjómin krafð-
ist þess í vopnahléssáttmálanum,
að þeir, sem bæm ábyrgð á „fram-
haldsstríðinu“, yrðu sóttír til saka
fyrir stríðsglæpi. Þeirra á meðal var
forseti landsins, Risto Ryti.
Þingið samþykkti einróma árið
1944 að fá Mannerheim marskálk
til þess að gegna forsetaembættinu
og fól hann Paasikivi að mynda
stjóm. Það var fyrst og fremst
myndugleik þessara manna og
þeirri virðingu, sem þeir nutu með-
al þjóðarinnar, að þakka, að það
tókst á næstu ámm að breyta al-
menningsálitinu. Þeir vom sam-
mála um, að nú yrði fínnska þjóðin
að hætta að líta á Rússa sem erfða-
féndur og snúa sér að því að vinna
traust þeirra. Mannerheim mun þó
ekki hafa verið trúaður á að þetta
tækist og dró hann sig í hlé 1946,
bæði vegna þessa og vegna hnign-
andi heilsu. Passikivi var þá falið
að gegna forsetaembættinu það
sem eftir var af kjörtímabili Mann-
erheims.
Juho Kusti Paasikivi
(1870—1956) var 75 ára gamall og
hafði verið í flokki þeirra, sem vildu
sæta lagi í sjálfstæðisbaráttunni,
og fylgdi hann enn þeirri stefnu.
Hann þreyttist aldrei á að brýna
fyrir þjóð sinni, að nú yrði að snúa
við blaðinu og hætta að hata og
tortryggja Rússa; þeim gengi ekki
annað til en að treysta vamir Sov-
étríkjanna. Ekki þýddi að loka
augunum fyrir því, að smáríki, sem
ætti landamæri að stórveldi, yrði
að móta utanríkisstefnu sína í sam-
ræmi við það. Þegar þannig stæði
á, þýddi lítið að tala um réttlæti
og sjálfsákvörðunarrétt, vandinn
væri að fínna lausn, sem tæki tillit
til hvors tveggja; vama Sovétríkj-
anna og sjálfstæðis Finnlands.
Finnar mættu ekki móta neina þá
utanríkisstefnu, sem ekki væri í
samræmi við óskir Sovétstjómar-
enn verr á vegi staddir en eftir
vetrarstríðið, því að auk meiri
landamissis urðu þeir nú að greiða
háar stríðsskaðabætur.
„Hættuárin“
1944—1948
Fyrstu árin eftir stríðið vom full
óvissu um hvað tæki við. Stjómin
hafði haft samvinnu við Þjóðveija,
en Finnar neituðu því eindregið að
hafa barist með Þjóðveijum í seinni
heimsstyijöldinni; þeir hefðu ein-
ungis ætlað að ná aftur þeim
landsvæðum, sem töpuðust í vetr-
arstríðinu. Því til stuðnings bentu