Morgunblaðið - 19.01.1988, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. JANUAR 1988
Um þýðingar og
þýðingu þeirra
eftir Gauta
Kristmannsson
Nýliðin áramót urðu tilefni mikilla
umræðna um stöðu móðurmálsins á
líðandi stundu. Forsetinn, forsætis-
ráðherra og útvarpsstjóri gerðu það
að umtalsefni í áramótaávörpum
sínum og ekki að ástæðulausu. Sjald-
an hefur vegur móðurmálsins verið
minni en nú. Enskan stefnir nú hrað-
byri inn í málið og virðist fátt annað
til vamar en góður vilji. Skólakerfi,
ríkulegur bókmenntaarfur og gríðar-
legt magn lesefnis, sem út er gefíð
árlega, bítur lítt á þennan risa í hópi
tungumála nútímans.
Hvað veldur? Enskukennsla í skól-
um? Bandaríski herinn? Popptónlist
í útvarpi? Bandarískt og breskt sjón-
varpsefni?
Annars vegar má færa rök fyrir
„ Að þessu leyti hefiir
frjáls Qölmiðlun brugð-
ist. Hér hefur ríkt frelsi
án ábyrgðar, menn
hafa verið að selja fólki
lélega vöru, svo notað
sé viðskiptamál.“
að allir þessi þættir hafí sitt að
segja. Enskukennsla í skólum er þó
engin ný bóla og fjarri lagi að hún
hafi allt í einu opnað flóðgáttir ensk-
unnar inn í málið. Sama gildir um
bandaríska herinn. Hann hefur verið
hér í tæp 40 ár og íslenskur almenn-
ingur hefur ekki í hávegum fjölmiðla
þá er hann rekur. Popptónlist í út-
Gauti Kristmannsson
varpi hefur kannski sitt að segja en
hún hefur líka heyrst árum saman
auk þess sem fólk þarf ekki að leggja
sig eftir merkingu textanna til að
njóta lagsins.
Hins vegar má færa rök fyrir að
flóðbylgja bandarísks og bresks sjón-
varpsefnis undanfarin 6 til 8 ár sé
að drekkja íslenskunni og það á
skömmum tíma. Dæmin eru mörg.
Ólæs böm eru farin að segja merk-
ingarbærar setningar á ensku.
Undirritaður hefur heyrt fjögurra ára
bam gera það. Einnig var fyrr í vet-
ur frétt í sjónvarpi þar sem fóstra
sagði frá að böm „slettu" mikið
ensku. Það heyrir líka til tíðinda segi
barn eða unglingur „sæll, blessðaður
eða fyrirgefðu“. Þessi algengu orð
em öll orðin að forngripum og í
þeirra stað segja börnin „hæ, bæ og
sorrí".
Menn láta sér kannski fátt um
finnast og það er sjálfsagt ef þeim
stendur á sama um móðurmálið. En
það er ekki allt sem sýnist. Fullorðn-
ir láta einnig enskuna ná æ meiri
tökum á máli sínu enda era nú tug-
þúsundir myndbandstækja („víde-
óa“) til í landinu auk þess sem tilurð
annarrar sjónvarpsstöðvar jók stór-
lega framboð á bandarísku og bresku
sjónvarpsefni.
Menn spyija kannski hvers vegna
þetta efni sé orðið „skaðlegra" nú
en áður. „Er Sjónvarpið ekki orðið
tuttugu ára stofnun?" „Fóra menn
ekki í kvikmyndahús áður fyrr?“ Jú,
það gerðu menn. En málið er flókn-
ara en svo. I fyrsta lagi er framboðið
miklu meira og það eitt hefur áhrif.
Með auknu fijálsræði hefur eðli miðl-
anna líka breyst. Þetta er orðinn
iðnaður sem hægt er að græða á.
Starfsemi fyrirtækja í kapítalísk-
um samfélögum byggist á því að
skila af sér hagnaði. Þetta vita allir
og fáir gera sér mikla rellu út af
því. En því miður hættir mörgum til
að einblína á þennan þátt starfsem-
innar. Markmið þeirra er að hagnast
sem mest, óháð afleiðingum þess
fyrir aðra. Þetta era braskararnir
sem í skammsýni sinni hugsa aðeins
um skjótfenginn gróða.
Það er þarna sem skilur á milli
feigs og ófeigs, þ.e.a.s. beri menn
hag íslenskrar tungu fyrir bijósti.
Því miður fór það svo, þegar hol-
skefla myndbanda reið yfir þessa
þjóð, að margir innflytjendur létu hjá
líða að þýða þær myndir sem þeir
fluttu inn eða fengu til þess fúskara
sem gerðu það fyrir lítið fé. Þetta
var aðeins eitt af mörgum slysum
sem hentu á þessu sviði. Ófagmann-
leg vinnubrögð hafa einkennt þennan
iðnað því jafnvel þegar betri menn
fengust til starfa fengu þeir ekki að
fylgja verkinu eftir og kastað var
höndum til frágangs. Góð þýðing
átti þannig til að hafna á kolvitlaus-
um stað í kvikmyndinni hvað eftir
annað. Þannig fá þeir, sem ekki
kunna hið erlenda mál, rangar upp-
lýsingar og hinir verða argir.
Þeir, sem ekki kunna hin erlendu
mál, vilja oft gleymast þegar rætt
er um kvikmyndaþýðingar. Oft era
það lærðir menn sem agnúast yfir
rangþýðingum og það með réttu. En
þeir geta þó hlustað á og þess vegna
sléppt því að lesa textann. Þeir era
hins vegar margir sem verða að
treysta textanum að meira eða minna
leyti. Þá skiptir miklu máli að hann
sé vel úr garði gerður.
Að þessu leyti hefur fijáls fjölmiðl-
un bragðist. Hér hefur ríkt frelsi án
ábyrgðar, menn hafa verið að selja
fólki lélega vöra, svo notað sé við-
skiptamál. Selji einhver rétthafi
myndefnis fólki mynd með þriðja
flokks þýðingu era það hrein svik.
Hér eru röksemdir um samkeppni
haldlitlar því oftast á aðeins einn
aðili birtingarrétt hér á landi. Þannig
getur óprúttinn maður keypt birting-
arrétt að tiltekinni uppfærslu á
Hamlet, fengið einhvem bögubósa
til að klambra á hana þýðingu og
boðið fólki síðan upp á að leigja
myndsnældu með verki eftir Shak-
espeare. Menn uppgötva síðan þegar
heim er komið að textinn er inni-
haldslaus þvættingur í engum
tengslum við það sem sagt er á skján-
um. Þetta er auðvitað stílfært dæmi
en stundum hefur mátt litlu muna
til að svo færi.
Gallinn er nefnilega sá að neytend-
ur, þ.e. áhorfendur myndefnis, gera
sér oft ekki grein fyrir að „varan"
er gölluð. Það gildir einu hvort er
fyrir æsku sakir eða lítillar kunnáttu
í einhveiju tungumáli, menn eiga
fullan rétt samkvæmt lögum á að fá
myndefnið rétt þýtt og á góðu máli.
Til að bæta úr þessu verður að
breyta hugarfari manna, líkt og Rask
gerði á sínum tíma. Þar fá fjölmiðla-
menn tækifæri til að reka af sér
slyðraorðið og ganga fram fyrir
skjöldu í áróðri. Það er sárgrætilegt
að sjá gagnrýnendur myndbanda
nota erlenda titla þegar þeir fjalla
um myndbönd. Hvað í ósköpunum
veldur því að þeir nota ekki íslenska
titla? Er það leti? Fái þeir myndirnar
aðeins með erlendum titli ættu þeir
ekki að skrifa um myndina. Þetta
er aðeins dæmi um það sem hægt
er að gera.
Hlutur erlendrar menningar í
íslenskri menningu er staðreynd.
Hann er orðinn mjög stór og á eftir
að stækka ef að líkum lætur. Því
verður ekki breytt og eina ráðið til
að halda íslenskri menningu á floti
er að gera hina erlendu menningu
aðgengilega íslendingum.
Þess vegna er ábyrgð þeirra, er
dreifa og birta erlendu myndefni,
mikil. Stórkostleg áhrif þessara
miðla á íslenska tungu hljóta að vera
öllum Ijós. Það er þarna sem skórinn
kreppir og því ríður á að betur tak-
ist til með framhaldið en verið hefur.
Það dugar auðsjáanlega ekki að setja
lög um þýðingarskyldu. Það verður
að ganga fram með oddi og egg og
'reka áróður sem verður til þess að
fúsk heyri sögunni til.
Höfundur er löggiltur dómtúlkur
og skjalaþýðandi.
Silyan og Pirat sófasett
Að sjálfsögðu ekta nautsleður.
Litir: Svart, grátt, hvítt og brúnt.
íí&rö frá kr. 82.500,- stgr.