Morgunblaðið - 19.01.1988, Blaðsíða 51

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. JANÚAR 1988
51
máli. Stúdentamir nú á dögum hafa
ekkert slíkt til að bera. Þeir verða
enn að teljast fremur óþroskaðir,
þegar þeir koma úr háskóla enda
hafa þeir þá ekki einu sinni kynnzt
grundvallarþróuninni í sinni eigin
fræðigrein. Deildarstjóri heimspeki-
deildar í Háskólanum í Prag notar
tíma sinn til þess að standa á verði
í fyrirlestrarsölunum og fylgjast
grannt með því, hvort kennaramir
komi fimm mínútum of seint til
kennslu! Á hvaða stigi heldurðu
svo, að kröfumar í fræðigreininni
verði með slíkri afstöðu?
Sagnfræðingar í Tékkóslóvakíu
skiptast nú á dögum í þijá hópá:
1) hinir opinberlega viðurkenndu
2) þeir sem em í andstöðu, og 3)
stór hópur sagnfræðinga, sem getur
unnið við einhveija stofnun, nokkr-
ir þeirra af hálfgildings áhuga á
sagnfræðirannsóknum, en þetta em
þó alla vega menn, sem ennþá em
færir um að vinna að einhveiju.
Við og við geta þessir síðastnefndu
átt vini og skoðanabræður meðal
þeirra, sem era í andstöðu. En þeir
em samt varkárir — og það tákn-
ar, að það er ekki einungis um að
ræða, að djúp sé staðfest milli kyn-
slóða, heidur einnig milli þessara
hópa. Það geta einungis að tak-
mörkuðu leyti komizt á tengsl milli
þeirra. Aftur á móti gerir þetta
tengslakerfí, að svo miklu leyti sem
það er yfirleitt virkt, þeim sagn-
fræðingum sem í andstöðu em,
kleift að starfa og gefa eitthvað
út áf sagnfræðiritum. Mín tilgáta
er sú, að eftir þessi ár hafí tékkn-
esk stjómvöld komizt að raun um,
að ríkið þoli það orðið, að þessir
menn haldi áfram á sinn hátt að
vinna að sagnfræðirannsóknum og
birti eitthvað af slíku efni, á meðan
þeir hafí ekki allt of stóran lesenda-
hóp.
Og hér kemur samizdat-útgáfu-
starísemintil skjalanna?
Já, það em margir sem lesa þessi
rit, en þeir era aftur á móti fáir sem
vinna að því að koma þeim út.
En hjálparþað ekki sagnfræðinni
við ad lifa að minnsta kosti af nú-
verandi þrengingar?
Jú, en það er samt heldur mikil
einföldun að segja, að samizdat sé
einasta útgáfuformið fyrir lifandi
sagnfræði. Þrátt fyrir allt hefur
opinber sagnfræðiritun í Tékkóslóv-
akíu líka lagt nokkuð af mörkum,
þótt það sé á engan hátt sambæri-
legt við þá þróttmiklu útgáfustarf-
semi í sagnfræði, sem hér var við
lýði á fyrri ámm. Bækur sem samd-
ar vom undir lok 7. áratugarins
vom gefnar út skömmu eftir 1970.
Og nokkrar af þeim bókum, sem
komið hafa út sem samizdat-rit,
vom næstum því fullfrágengnar og
tilbúnar til prentunar fyrir 1968.
En svo virðist líka, að undir lok 8.
áratugarins og eftir 1980 hafi sagn-
fræðiritun aftur tekið að sækja í
sig veðrið. Nokkuð af því efni verð-
ur ömgglega gefíð út — sérstaklega
það sem Qallar um sögu eldri tíma-
bila svo sem tímabilið fram til
heimsstyijaldarinnar fyrri. Ein-
staka sagnfræðibók, sem gefín
hefur verið út, er heldur ekki svo
slæm. Það á raunar bæði við um
sagnfræðirit og fagurbókmenntir.
Það skiptir miklu máli, að menn á
vesturlöndum fái vitneskju um, að
það sé hreint og beint þvaður að
álíta, að þeir sagnfræðingar sem
em í andstöðu við hérlend stjóm-
völd, séu færir um að koma fram
með nokkra heilsteypta sagnfiæði,
sem byggist á vísindalegum rann-
sóknum. Hvemig ættu þeir eigin-
lega að geta það — þeir hafa ekki
einu sinni aðgang að heimildunum!
Það væri álíka fjarstæðukennt eins
og að búast við því, að unnt væri
að þjálfa upp hástökkvara með því
að setja slána aldrei hærri en hálfan
metra! Það er einmitt þetta sem er
meginmálið.
Menningarlegt hallæri
Það em tvö tímabil, sem við köll-
um hin svörtu: Stalín-tímabilið, um
og eftir 1950, og svo 8. áratuginn.
En það var þó vitanlega anzi mikill
munur á þessum tímabilum. Eftir
dauða Precans var Sagnfræðiklúbb-
urinn stofnaður — bókasafn Prec-
ans varð eign klúbbsins. Þessi
klúbbur var við lýði allt fram til
ársins 1985 eða þar um bil, að því
er ég bezt veit. Í Sagnfræðiklúbþn-
um tóku þátt þeir fræðimenn, sem
ekki vom álitnir rétt-trúaðir á 6.
áratugnum. í þennan hóp bættust
svo í kringum 1960 allir þeir, sem
setið höfðu í fangelsi á tímabilinu
frá 1950 og fram til ’60, en það
var þá fólk af eldri kynslóðinni.
Ásamt þeim vom sem sagt yngri
sagnfræðingár starfandi í Sagn-
fiæðiklúbbnum. Það vora haldnir
fyrirlestrar, og það var líka ýmiss
konar önnur starfsemi í gangi.
Mesta blómaskeið Sagnfræði-
klúbbsins var upp úr 1965 og fram
til 1969. Þessi klúbbur hafði verið
til og starfað jafnvel á þeim tímum,
þegar menn vom ennþá hengdir í
Tékkóslóvakíu, en núverandi stjóm-
völd iétu loka honum. Nú skyldi
nefiiilega öllu vera miðstýrt og
Sagnftæðiklúbburinn var gerður að
hluta af samtökunum Vinir þjóð-
minjasafnsins — klúbburinn missti
öll sín séreinkenni og aðstæður til
að sýna eigið framtak, og stjóm-
völd fengu möguleika á að reka
menn úr klúbbnum, hvenær sem
þeim þóknaðist. Þessum aðgerðum
stjómvalda var ekki einungis beint
gegn sagnfiæðingum — áhugasam-
tök um klassíska músík urðu fyrir
svipuðum afskiptum af hálfu hins
opinbera, og jafnvel félagssamtök
schnauser-hundaeigenda! Þessi
síðastnefndu samtök vom til og
vom endurskipulögð í einhvers kon-
ar hálfgiidings hemaðarsamtök.
Það sem skipti núverandi stjómvöld
höfuðmáli, var að geta haft fullt
eftirlit með bókstaflega öllum fé-
lagasamtökum í landinu og koma í
veg fyrir hvers konar eiginframtak
slíkra félaga. Nú, öll þessi samtök
em svo sem til ennþá en em bara
öll lömuð og fötluð í starfsemi sinni.
Þeim sagnfiæðingum, sem telj-
ast til andstæðinga ' stjómvalda
hefur tekizt að vinna allmikið og
um leið aðdáunarvert starf. Nokkr-
um þeirra hefur þannig tekizt að
halda rannsóknastarfi sínu áfram,
jafnvel þótt flestir þeirra hafí tekið
upp ný sagnfiæðileg viðfangsefni,
sem þeir hafa getað stundað rann-
sóknir á, án þess að hafa nokkurn
aðgang að hinum helztu skjalasöfn-
um landsins. Nokkrir þessara
manna em enn á bezta aldri þannig
að þeim hefur tekizt að komast inn
á nýjar brautir í sagnfræðirann-
sóknum sínum. Þannig hafa þeir
til dæmis fengizt sérstaklega við
rannsóknir á framvindunni í þróun
tékknesku þjóðarinnar og á sam-
bandinu milli Tékka og Þjóðveija —
en þetta era viðfangsefni, sem hin-
ir opinberlega viðurkenndu sagn-
fiæðingar hafa aldrei árætt að
koma nálægt.
Og það er' vitaskuld ógerlegt að
stunda sagnfræðirannsóknir í cr-
lendum skjalasðfnum'!
Vitanlega, og það atriði skiptir
miklu máli. Það verður að teljast
mjög sjaldgæf undantekning, að
tveimur þekktum sagnfræðingum í
nútímasögu var boðið sem gistipró-
fessoram til vestur-þýzks háskóla —
þeir sóttu um brottfararleyfi í sjö
ár, og loksins kom svo að því, að
þeim var leyft að fara úr landi.
Þeir störfuðu sem gistiprófessorar
í eitt ár og gátu sér afar góðan
orðstír, énda vom þeir alveg prýði-
legir fulltrúar tékkneskrar sagn-
fiæðiritunar. Þeir sném aflur heim
til Tékkóslóvakíu, og núna vinna
þeir fyrir sér með líkamlegri vinnu
— þeir em ekki lengur sagnfiæð-
ingar. En þeir veittu nýju lífí í
sagnfræðistarfíð hérlendis.
Mér var sjálfum boðið til fyrir-
lestrahalds um skemmri tíma við
erlendan háskóla, en ég fékk ekki
leyfi til að fara úr iandi — og það
er langt því frá, að ég sé nokkurt
einsdæmi, hvað slíka neitun snertir.
Útilokun okkar frá umheiminum er
vel skipulögð hérlendis. Eg fékk
aldrei neitt beint pólitískt rökstutt
afsvar við umleitan minni. Það er
bara ekki til nein lögleg leið fyrir
mann til að fá að fara úr landi og
dvelja erlendis í eitt ár eða yfirleitt
um alllangan tíma. Að fá að þiggja
boð erlendis frá er nokkuð, sem
telst til forréttinda hinna opinber-
lega viðurkenndu sagnfraeðinga.
Það verður nefnilega að vera opin-
ber stofiiun, sem leggur blessun
sína yfir brottfararleyfí hvers og
eins. Einkaaðilar fá aldrei leyfí til
að fara til útlanda í námsferðalög
og kynnisferðir. Stundum er mönn-
um leyft að fara í sumarleyfísferð
til útlanda, en það er þá bara í örfá-
ar vikur — og þvað er óskaplega dýrt.
Hefur hin nýja stefna í Sovétríkj-
unum haft nokkur áhrif?
Nei. Það hefur heldur ekkert
gerst, það hefur bara verið mál-
skrúðið eitt hingað til. Um tíma
vaknaði hjá mönnum viss von;
stjómvöld hér tóku mjög að ókyrr-
ast, og í röðum stjómarandstæð-
inga gerðu menn sér vissar tálvonir.
Sumir héldu, að tími breytinga til
hins betra væri mnninn upp, en það
hefur ekkert gerzt. Þessi tími vonar
og eftirvæntinar stóð frá því í nóv-
ember í fyrra fram til heimsóknar
Gorbatsjovs til Tékkóslóvakíu —
eftir það hefur allt farið niður fyrir
frostmark aftur. Það hafa vissulega
orðið ýmsar breytingar, ef við ber-
um saman ástandið eins og það var
fyrir tíu ámm. Báðir aðilar hafa
vanizt ríkjandi kringumstæðum,
lögreglan er ekki lengur eins ströng
og harðhent eins og hún var, við
vitum orðið við hveiju má búast.
Þetta öryggisleysi yfír að geta ekki
séð fyrir, til hvaða ráða mótaðilinn
mundi grípa, er horfíð núna, Pólitísk
kúgun er ekki eins mikil og hún
var á Charta-tímabilinu árið 1977,
en sagnfræðingur, sem hefur undir-
ritað Charta (þ.e. mannréttindayfír-
lýsingu lýðiæðissinnaðra Tékka og
Slóvena) á enn sem fyrr við erfíð-
leika að etja.
Má ég taka mynd af þér, áður
en við slítum tatinuf
Helzt ekki, ef það skiptir ekki
óskaplega miklu máli.
■
MStixtn .
-
, .
____
• Hálfsjálfvirkur plötuspilarí / Moving Magnet hljóðdós
• Útvarp m/FM sterío, MW og LW
• Tvöfalt segulband m/Dolby B, tvöföldum upptökuhraða ogfl.
• Magnari 60 Watta
• 5 banda tónjafnari
• Tengi fyrir geisladiskspilara
• Vandaðir hátaiarar
• Rekki meö kassettuhillu
FALLEG OG VÖNDUÐ
VESTUR-ÞÝSK ITT
HLJÓMTÆKJASAMSTÆÐA
Á SÉRSTÖKU TILBOÐSVERÐI
Verðið lækkar ekki aðeins vegna toilabreytinga.
Vegna sérstakra samninga hefur okkur tekist að fá
100 sett af þessari vönduðu hljómtækjasamstæðu
á hreint frábæru verði.
Verð fyrir tollalækkun
kr.29.300.-
Verð eftir tollalækkun
kr. 26.200.-
Sérstakt tilboösverð
kr. 19.900.-
stgr.
Athugið! tilboðið stendur aðeins meðan takmarkaðar birgðir endast.
GÆÐI Á GÓÐU VERÐI
SKIPHOLT 7 S: 200Q0 - 26800