Morgunblaðið - 19.01.1988, Blaðsíða 50

50
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. JANÚAR 1988
Tékkneski sagnfí^æðingurinn Pavel Seifter:
„Erum að verða að þjóð án sögu“
VIÐTAL: KJELL OLAF
JENSEN
Dr. Pavel Seifter er glugga-
þvottamaður í Prag. Hann er svo
sem ekki-einasti menntamaðurinn,
sem látinn er vinna fyrir sér á þenn-
an hátt, því að örlög hans eru langt
frá því að vera nokkurt einsdæmi.
Pavel Seifter, viltu segja frá fyrri
starfsferli þínum?
Ég var háskólalektor í sögu fram
til ársins 1969. Ég var samt ekki
rekinn úr stöðu minni við háskólann
fyrr en eftir tvö ár. í tvö ár var
mér ekki leyft að aðhafast neitt
annað en að sækja launin mín sem
háskólakennari. Þetta varð líka
hlutskipti Ijölmargra starfsbræðra
minna. Það var harla undarleg til-
finning að fara alltaf og sækja laun
fyrir að gera ekki neitt — mér var
með öllu bannað að kenna.
Hvert var starfssvið þitt?
Ég var við störf í sérstakri deild
fyrir þjóðfélagssögu, og mitt sér-
svið þar var saga verkalýðshreyf-
ingarinnar. Þau örlög, sem þessi
stofnun hlaut, eru einkar dæmi-
gerð. Það voru allmargar ranrisókn-
arstofnanir í marxisma-lenínsma
innan Pragarháskóla, og tvær af
þessum stofnunum innan heim-
spekideiidar sérhæfðu sig í sögu
kommúnistaflokksinns — önnur
stofnunin vann að rannsóknum á
sögu tékkneska kommúnistaflokks-
ins en hin að rannsóknum á sögu
hins sovézka. Það var annars að
mestu leyti áróðursstarfsemi, sem
þessar stofnanir fengust við. Það
sem var með allt öðru móti, miðað
við starfsemi þessara rannsókna-
stofnana nú á dögum, var að fólkið,
sem starfaði þar á þeim árum, var
upp til hópa kommúnistar sem
trúðu því að minnsta kosti, að þeir
væru að starfa við rannsóknir í
sagnfræði. Sumir þeirra voru ósköp
einfaldir í sinni trú, aðrir höfðu
heldur lélega menntun og voru yfir-
leitt ekki nægilega vel úr garði
gerðir til þess að skilja — þetta var
á 6. áratugnum og þessir menn
voru að minnsta kosti engir óheil-
indamenn til orðs og æðis. Á
árunum um og eftir 1960 tók svo
þessi starfsemi að þróast upp í
vísindalega stofnun með starfsliði,
sem vann að rannsóknum á sögu
verkalýðshreyfingarinnar, bæði á
innlendum og alþjóðlegum vett-
vangi. Þegar þessir starfsmenn
tóku á hinn bóginn að leitast við
að fella sögu verkalýðshreyfíngar-
innar inn í rannsóknir í almennri
sagnfræði, voru þeir stöðvaðir. Þá
dundi sem sagt yfir okkur innrásin
1968. Rannsóknarstofnunin var
leyst upp og allt fastráðið starfsfólk
var rekið á stundinni — að undan-
teknum örfáum, sem fengu að halda
áfram störfum við aðrar rannsókna-
stofnanir háskólans. Nú er svo
komið, að tékkneska ríkið hefur
ekki lengur neina þörf fyrir sagn-
fræðinga, sem fást við raunhæfar
rannsóknir á sögu Kommúnista-
flokksins — það er langtum
hættuminna að taka til dæmis sögu
Karls IV. til ítarlegrar rannsóknar.
Einasta starfsemin sem fram fer í
sambandi við Kommúnistaflokkinn
nú á dögum, er hreinræktuð áróð-
ursstarfsemi — með örfáum
undantekningum. Þannig hafa ein-
ungis verið gefnar út tvær til þrjár
bækur, sem Ijalla um stofnun
tékkneska kommúnistaflokksins á
árunum 1920—1921, það er að
segja engin sagnfræðileg útgáfu-
starfsemi, sem máli skiptir.
En saga verkalýðshreyfingarinn-
ar hlýtur þó að ná miklu lengra
aftur í tímann en til áranna
1920-1921 í Tékkóslóvakíu líka?
Vitanlega. Flokkur sósíaldemó-
krata var myndaður í kringum
1860, og saga tékkneskrar verka-
lýðshreyfingar nær allt aftur til
áranna um og eftir 1830 og 1840,
það er að segja aftur til iðnbylting-
arinnar. Það er margslungin saga
og viðburðarík og einkennist mjög
af margvíslegum alþjóðlegum
tengslum, sérstaklega við Aust-
urríki og þýzku ríkin. Sú saga á
sér vitanlegá líka sína gyðinglegu
þætti, og tékkneska verkalýðs-
hreyfingin hefur líka átt við sín
sérstöku vandamál að stríða —
sams konar vandamál og þau, sem
síðar áttu eftir að leiða til klofnings
verkalýðshreyfingarinnar um gjör-
valla Mið-Evrópu. Lenín hélt eina
af sínum pólitísku ráðstefnum hér
í Prag og naut við það aðstoðar
tékkneskra sósíaldemókrata. Þetta
er allt saman mjög athyglisvert, en
því er alls ekki haldið á loft nú á
dögum: Það þjónar ekki hagsmun-
um ríkisins.
Þeir starfsmenn við áðumefnda
rannsóknarstofnun háskólans í
sagnfræði, sem reknir voru úr starfi
umsvifalaust, voru einmitt að fást
við rannsóknir á þessum sagnfræði-
legu þáttum — þ.e.a.s. frá tímabil-
inu frá lokum heimsstytjaldarinnar
fyrri fram til áranna rétt eftir
heimsstyrjöldina síðari. Veigamikil
bók um þetta sagnfræðilega rann-
sóknastarf sem gefin var út er
„Acta Persecutionis" eftir Wilém
Precans. Annar höfundur sem fjall-
að hefur um þá erfíðleika er
tengjast ritum tékkneskrar sagn-
fræði, er H. Gordon Skilling, og þá
alveg sérstaklega í tveimur vísinda-
legum ritgerðum. „Independant
Historiography in Czechoslovakia“
og svo í „History; Historians and
Polities in Communist Czechoslo-
vakia". Þessi verk fjalla ýtarlega
um tímabilið fram að 1980. í Cana-
dian Journal of Slavonic Studies“
er annars að finna nákvæma sagn-
fræðilega annála fram til áranna
1985—’86.
Það táknar, að sjálf ritun sagn-
fræðinnar verður að áhugaverðu og
umdeildu viðfangsefm?
Saga sagnfræðiritunar hefur alla
tíð verið fræðigrein í háskólanum
héma. Það sem er nýstárlegt er á
hinn bóginn það, að sagnfræði skuli
núna vera notuð sem pólitískt hjálp-
artæki.
Eftir valdarán kommúnista í
Tékkóslóvakíu árið 1948 ruddu sér
til rúms ný viðhorf varðandi það til
hvers nota mætti sagnfræði. Á ár-
unum eftir 1960 leituðu einstakir
sagnfræðingar „nýrra miða" — þeir
fengust við að fínna sagnfræðileg
mistök í ritum sagnfræðinga fyrri
tíma. í því sambandi ber að geta
hins veigamikla framlags sagn-
fræðingsins Josefs Pekars, en hann
var einmitt einn af þeim, sem fékk
uppreisn æru á þessum árum.
Eftir innrás sovézka hersins í
Tékkóslóvakíu og í upphafí 8. ára-
tugarins urðu svo enn nýjar
umbreytingar í viðhorfunum til
sagnfræði. Þær áttu að mestu ræt-
ur sínar að rekja til Vaclavs Králs
og snerust enn einu sinni um sögu
sagnfræðiritunar. Král skrifaði
tvær eða þijár bækur um sagn-
fræðiritun á 7. áratugnum og var
aðferð hans mjög svo einföld: I
umíjöllun Králs voru tékkneskir og
slóvenskir sagnfræðingar teknir
fyrir — hver og einn — og málaðir
svartir flestir hveijir en aðrir hvítir.
í heild má segja, að þarna hafí
verið um hreina og beina rógsher-
ferð að ræða. Þessi aðferð Králs
samtvinnaðist því andrúmslofti sem
í kringum 1975 ríkti við þá sagn-
fræðistofnun háskólans, sem ég
starfaði við. Það mætti helzt kalla
ástandið „sagnritun eftir heilablóð-
fall“ — menn störðu bara sljóir út
í loftið og fengu ekkert aðhafzt.
Bæði innan háskólans og utan
skorti okkur sagnfræðinga velflest-
ar forsendur og starfsskilyrði til að
vinna að sagnfræðirannsóknum, og
engum var lengur fært að stunda
raunhæfa sagnfræðiritun.
Þeim sagnfræðingum, sem reknir
voru úr starfí, var þá auðvitað líka
meinaður aðgangur að skjalasöfn-
unum eða að bókum á bókasöfnum.
Það eru raunar erfíðleikar, sem við
eigum við að stríða enn þann dag
í dag. Burtreknir sagnfræðingar
háskólans hafa síðan orðið að sjá
sér farborða með líkamlegri vinnu,
og þar með hafa þeir hvorki haft
tíma né umframorku aflögu til neins
annars. Þar við bættist svo, að þeir
voru ofsóttir ljóst og leynt og séð
til þess, að þeir fengju aldrei að
vinna að neinu verkefni í friði.
Þeir sagnfræðingar, sem eftir
voru og fengu að halda stöðum
sínum, voru samt líka sífellt hrædd-
ir við að verða reknir fyrirvaralaust.
Þeim hafði með herkjum tekizt að
halda starfí sínu við háskólann og
voru algjörlega orðnir að gjalti sið-
ferðilega — eða að minnsta kosti
margir þeirra. Þeir voru yfírleitt
hnípnir og miður sín, enda varð
afleiðingin sú, að þeir beittu sjálfa
sig ýtrustu ritskoðun. Þar með var
þá heldur ekki nein þörf fyrir hina
opinberu ritskoðun stjórnvalda!
Margir þessara sagnfræðinga
breyttu um stefnu og tóku fyrir
viðfangsefni, sem ekki voru
pólitískt eldfím.
Þeir sem svo voru ráðnir í stöður
sagnfræðinga við háskólana, voru
yfirleitt menn sem ekkert hafði
borið á og ekkert höfðu afrekað
fyrir þessar pólitísku hreinsunarað-
gerðir. Þær bækur um sagnfræði,
sem gefnar hafa verið út á þessu
tímabili, eru ekkert nema innihalds-
laus pappír yfirleitt. Ef ástand
mála hefði verið með nokkru eðli-
legra móti, myndu þessir svokölluðu
„sagnfræðingar" aldrei hafa haft
minnsta möguleika á að standast
nokkra samkeppni í vísindalegum
sagnfræðirannsóknum.
Við þessar kringumstæður, í
þessu andrúmslofti ótta og öryggis-
leysis, var svo tekið að endurskipu-
leggja sagnfræðistofnanimar. í
mörgum tilvikum voru skipaðir ný-
ir, þýlyndir forstöðumenn til að
annast yfírstjórn sagnfræðirann-
sókna viðkomandi stofnunar, en það
eru helzt menn sem ekki höfðu af-
rekað eitt né neitt á sviði vísinda-
legra sagnfræðirannsókna og höfðu
heldur aldrei verið hátt skrifaðir
sem sagnfræðikennarar.
Þannig hefur sem sagt ástand
mála verið á undanförnum árum.
Þeir sem voru fúsir til að láta ekki
undan fyrr en í fulla hnefana í þessu
valdatafli, eru núna horfnir á braut
Iíka. Það eru engir aðrir eftir nema
hreinræktaðir undirmálsmenn, sem
hægt væri að skipa í hvaða lítilmót-
lega skrifstofustöðu sem væri,
menn sem eru með öllu lausir við
sérhvem metnað, menn sem eru
harðánægðir með að vera prófess-
orar, af því að þeir hefðu aldrei
getað látið sig svo mikið sem
dreyma um neitt slíkt við eðlilegar
kringomstæður. Þetta eru auð-
sveipir menn, sem gæta þess
vandlega að enginn láti neitt á sér
bera í faginu, og það birtist heldur
alls ekki neitt eftir þá. En þeir em
aftur á móti óðir og uppvægir að
fá að taka þátt í alþjóðlegum ráð-
stefnum um sagnfræði.
Þjóðfélag án sögn
Núna eru bráðum liðin tuttugu
ár frá innrás Sovétmanna í Tékkó-
slóvakíu, og ný kynslóð Tékka og
Slóvena er vaxin úr grasi — og það
er raunar sérstakur kapítuli, sem
ég er ekki viss um, að hinir eldri
og rosknari þekki nægilega vel. Það
hefur myndast greinilegt kynslóða-
bil í Tékkóslóvakíu nú á dögum,
umskipti sem vel má kalla vel-
heppnaða aðlögun. Það em ekki
lengur nein tengsl við eldri kynslóð-
ina fyrir hendi, og þetta er einmitt
í fullu samræmi við eitt póliítskt
markmið núverandi stjórnvalda, en
það er einfaldlega að losa sig við
söguna. Sagan á að vera meinlaus
afþreying og áróður, alveg eins og
hún var fyrir mörghundmð ámm,
þegar konungarnir buðu til sín
mönnum til þess að semja sögu
konungsættarinnar. Það sem glat-
ast hefur með þessu er sjálf þjóðar-
sagan sem slík — eða það er að
minnsta kosti stefnan hjá ráðandi
öflum hérlendis. Það kemur því
naumast á óvart, að Charta 77
samdi skjalið um „Réttinn á sögu“,
þar sem rétturinn á sögu þjóðarinn-
ar er kynntur sem mannréttindi.
Án sögu glatar þjóðfélagið tilfinn-
ingunni fyrir samfelldri þróun sinni.
Nú er svo komið, að það er einung-
is eldra fólkið sem þekkir þjóðar-
sögu okkar.
Ég man eftir ungu vel gefnu og
kappsömu fólki, sem var við nám í
sagnfræði — það var liðlega tvítugt
árið 1968. Núna þekkir enginn neitt
nánar til þessa fólks; sumir hveijir
hafa ef til vill komist í stöður sem
sagnfræðingar, en það er ekki fitjað
upp á neinu nýju.
Ótull, ungur sagnfræðingur,
Vojciech að nafni, missti lífið í
umferðarslysi. Hann var einkar
baráttuglaður fyrir hugmyndafræði
sína, uppfullur af dálítið unggæðis-
legri andúð á öllu sovézku og
ákaflega róttækur í skoðunum. Fólk
af þessu tagi, sem lifað hefur af
síðustu áratugi, er oft á tíðum orð-
ið beizkt og kaldhæðið í allri afstöðu
sinni, hefur eingöngu huga á að
vinna sér inn peninga og lætur yfir-
leitt hagsýnissjónarmið ráða
gerðum sínum. Þetta er sú kynslóð,
sem við hin höfum misst öll tengsl
við. Það kann að vera, að þessi
mynd eigi eftir að breytast einn
góðan veðurdag, þegar þetta fólk
fær aftur að búa við eðlilegar að-
stæður í þjóðfélaginu. Eg veit
hreinlega ekkert um, hvernig mál-
um er háttað meðal hinna allra
yngstu sagnfræðinga. Þeir hafa
verið skólaðir hjá nýjum kennurum
eða þá hjá eldri kennurum, sem
teljast verða siðferðilega bugaðir
sem fræðimenn. Það sem þó mestu
máli skiptir í þessu sambandi er,
að þessir kornungu, upprennandi
sagnfræðingar hafa aldrei haft
neinn virtan og áhrifamikinn fræði-
mann, sem vísað gæti þeim veginn,
enga fyrirmynd í fræðastarfi sínu
— en einmitt það er mjög mikil-
vægt, bæði starfsins vegna og eins
mannlega séð, þegar þeir eru milli
tvítugs og þrítugs. Þegar ég var
við nám í háskóla, höfðum við slíkar
fyrirmyndir — það gátu að vísu
verið kommúnistar, en þeir höfðu
þó þann kjark og þá einurð til að
bera að rísa upp og beijast fyrir
sínum hugmyndum, þegar svo bar
við. Þeir samsinntu ekki öllu, sem
boðað var af hálfu stjórnvalda, og
vissu raunar oftast, hvað þeir voru
að tala um, og það skipti miklu
Rússar ráðast inn í Tékkóslóvakíu. — Götumynd frá Prag tekin að morgni innrásardagsins 21. ágúst 1968. Morgunbiaðið/Magnús Sigurðsson