Morgunblaðið - 23.01.1988, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. JANÚAR 1988
Orgelkonsert Jóns
Leifs í Stokkhólmi
Tónlist
Egill Friðleifsson
Konserthuset í Stokkhólmi, 20.
1. 1988.
Flytjendur: Fílharmoníuhljóm-
sveitin í Stokkhólmi. Stjórn-
andi: Andrew Litton. Einleik-
ari; Gunnar Idenstam.
Efnisskrá: H. Berlioz, Karnivai
í Róm. J. Haydn, Sinfónía í B-
dúr. Jón Leifs, Konsert fyrir
orgel og- hljómsveit op. 7. B.
Britten, Fjórar sjávarmyndir.
Miðvikudagskvöldið 20. janúar
sl. gerðist sá merki listviðburður
í Konserthuset í Stokkhólmi að
fluttur var Konsert fyrir orgel og
hljómsveit op. 7 eftir Jón Leifs.
Að útlendingar flytji tónverk
íslenskra tónskálda erlendis gerist
öðru hvoru. En að Orgelkonsert
Jóns Leifs varð nú fyrir valinu,
verk, sem við höfum ekki enn séð
ástæðu til að flytja hérlendis, eru
tíðindi og um leið áminning sem
vert er að gefa gaum.
Það væri synd að segja að Jón
Leifs hafi verið óskabam þjóðar
sinnar. Þvert á móti, honum og
verkum hans var og er enn sýnt
fálæti. Allan sinn starfsferil hér
heima hafði hann storminn í fang-
ið. Jón Leifs var umdeildur maður.
Barátta hans fyrir réttindamálum
listamanna olli slíkum kurr að
fyrir það hlaut hann að gjalda.
Hann hirti og lítt um stundarvin-
sældir en hélt sínu striki á hverju
sem gekk. Jón var einfari, sker á
strönd mannlífsins, sem hratt frá
sér ágjöfum samtímans. Ungling-
ur hélt hann úr fásinninu til
tónlistamáms út í hinn stóra heim.
t Fékk hann þá ekki glýju í augun
af allri dýrðinni? Aldeilis ekki,
útlegðin skerpti vitundina um eig-
in upprana. Og hvert var þá það
músíkalska veganesti, sem Jón
kom með í farteskinu að heiman?
Það var fólgið í þjóðlegri list
kvæðamanna, hijúfum tóni og til-
breytingarlitlum á yfirborðinu.
Andrew Litton
Það var fólgið í tæram samhljómi
tvísöngsins og trega þjóðlagsins.
Músíkin var hrjmjandi og kveð-
andi, hreyfing og hvfld í háttvísu
samhengi orða, hljóða og tóna.
Hin framstæða alþýðutónlist
reyndist Jóni aflvaki átaka. Hann
styrkti ljóðfall stemmunnar, und-
irstrikaði áherslur taktskipta og
litaði samhljóm tvísöngsins með
öðram tónbilum, oftast þríund.
Stfll Jóns er persónulegur og sér-
kennilegur, auðþekkjanlegur og
þjóðlegur, oft þunglamalegur og
jafn einstrengingslegur, en í hon-
um býr kraftur og kynngi sem
sver sig í ætt við fomar sögur og
kvæði. Jón Leifs er sjálfstæðasta
og sérstæðasta tónskáld sem ís-
land hefur alið.
Orgelkonsertinn
Konsert fyrir orgel og hljóm-
sveit op. 7 mun Jón hafa samið
á miðjum þriðja áratugnum og
hefur, eftir því sem næst verður
komist, aðeins verið fluttur tvisvar
áður, í Wiesbaden árið 1935 og
Berlín 1941. Síðan hefur verkið
mátt rykfalla uppi á hillu þar til
Svíar sýndu Jóni þann sóma að
taka það til flutnings í stóra saln-
um í Konserthuset í Stokkhólmi
sl. miðvikudagskvöld. Það var
Fflharmóníuhljómsveitin í Stokk-
hólmi undir stjóm Andrew Litton
ásamt ungum orgelsnillingi,
Gunnari Idenstam, sem að því
Gunnar Idenstam
stóðu. Orgelkonsertinn er ekki í
hefðbundnu konsertformi heldur
er stór og rismikil passacaglia,
þar sem sama stefið er endurtek-
ið aftur og aftur í ýmsum
myndum, en verkið er rammað inn
með áhrifamiklum inngangi og
eftirspili. Verkið gerir miklar og
óvægnar kröfur til hljómsveitar
og þó einkum einleikarans, sem
hér stóð sig framúrskarandi vel
og lék af eldlegum ákafa á hið
stóra orgel hússins. Þrátt fyrir
ungan aldur hefur Gunnar Idenst-
am náð miklum þroska í list sinni.
Túlkun hans var ákveðin og vafn-
ingalaus, tækni óaðfínnanleg og
leikur allur kraftmikill og sann-
færandi. Samvinna einleikara og
hljómsveitar var mjög góð og
flutningur í heild glæsilegur. Það
var stór stund að fá að vera vitni
að þessum listviðburði. Konsertin-
um var og mjög vel tekið af
áheyrendum, sem fylltu salinn og
fögnuðu ákaft einleikaranum,
stjómanda og hljómsveit. Auk
orgelkonsertsins flutti hljómsveit-
in verk eftir þá Berlioz, Haydn
og Britten svo Jón var í góðum
félagsskap þetta kvöld. Fflharm-
óníuhljómsveitin í Stokkhólmi er
góð hljómsveit, sem hefur á að
konsert
C
Januari ^
1988 ^
Arg.23
skipa mörgum færam hljóðfæra-
leikuram, þar á meðal Ib Lansky
Otto, homleikaranum góðkunna,
sem bað fyrir bestu kveðjur til
vina sinna á íslandi. Hljómsveitar-
stjórinn, Andrew Litton, er ungur
maður, þéttur á velli og snöggur
í hreyfingum. Á stjómandapallin-
um bar hann sig til eins og sá sem
valdið hefur. I stuttu spjalli er
undirritaður átti við hann kvað
hann sér það nýja reynslu að ta-
kast á við þetta verk Jóns Leifs.
Það væri sterkt, sérkennilegt og
mjög persónulegt. Hann sagði
ennfremur að Jón Leifs minnti sig
á bandaríska tónskáldið Charles
Ives, ekki það að tónlist þeirra
væri lík heldur þessi frumlega
sjálfstæða hugsun og svo kjarkur-
inn og áræðið að halda fast við
sannfæringu sína.
Eddu-óratorían
Svíar eiga þakkir skildar fyrir
að taka þetta verk Jóns Leifs til
flutnings. Og hér skal ekki látið
staðar numið. Þeir áforma að flyta
Eddu-óratoríuna innan fárra ára
hvorki meira né minna. Þetta era
stór tíðindi. Hvenær föram við
sjálfir að vakna? Vonandi verðum
við menn til að sýna verkum Jóns
Leifs þá athygli sem þeim ber.
Það er kominn tími til.
Til umhug'sunar
Um leið og ég kom til Stokk-
hólms gerði ég ráðstafanir til að
fá að vera viðstaddur æfíngu hjá
Fflharmóníuhljómsveitinni. Það
var auðsótt mál. Lokaæfing er
öllum opin og meira að segja aug-
lýst sem slík. Samt varð ég ekki
lítið undrandi er ég mætti á æfing-
una, því Konserthuset, sem tekur
um 1.800 manns, var troðfullt.
Það var með naumindum að ég
fékk sæti og var þó kominn stund-
arfjórðungi fyrir tilsettan tíma.
Þarna var fólk á öllum aldri.
Kennarar komu með heilubekkina
úr bamaskólum. Táningar og
ungt fólk vora áberandi svo og
eldri borgarar. Getum við eitthvað
af þessu lært?
Hvaðerhver . . .
eða hver er hvað?
_________Leiklist
Jóhanna Kristjónsdóttir
EGG-Ieikhúsið frumsýndi á
veitingastaðnum Mandarín:
Á sama stað eftir Valgeir
Skagfjörð.
Leikmynd og búningar: Gerla.
Tónlist: Valgeir Skagfjörð.
Leikandi: Erla B. Skúladóttir.
Leikstjóri: Ingunn Ásdísardóttir.
Tilfinningalíf konunnar er við-
fangsefnið hér. Konunnar, sem
nauðug eða viljug fylgir ekki regl-
unum, neitar að falla inn í hefð-
bundinn ramma þjóðfélagsins. Eða
getur það ekki. Veldur ekki að taka
á sig ábyrgð. Gefst upp. Eða hún
hefur hreinlega andúð á því að kerf-
ið skipi öllum að hegða sér eftir
ákveðnu munstri. Er ekki sjálfgert
að hún hverfí á vit blekkingarinn-
ar? Og varpi þeirri ábyrgð sem hún
getur ekki horfst í augu við á herð-
ar annarra? Fer svo í brottu að
læra að kynnast lífínu. í því felst
að hafa frelsi til að drekka, nota
dóp, og hvaðeina. Er þessi kona
fómarlamb vonds þjóðfélags? Eða
gæti hún verið fyllibytta? Ekki ný-
stárlegar kenningar, að menn öðlist
frelsi og sjálfstæði með þessu móti.
En hugleiðingar geta verið fróðleg-
ar.
Þessi kona lætur frá sér bamið
sitt. Ella hefði hún lagzt á það og
kæft það. Eins og kisan gerði. Af
einhveijum ástæðum, væntanlega
tilfinningalegri beizkju, vill hún
ekki láta það til föðurins. Kannski
er henni þetta ekki sérlega leitt,
þegar öllu er á botninn hvolft, því
að hún er búin með ástina. Eftir
er of mikið af engu, eins og stúlkan
kemst að orði.
í seinni hlutanum era liðin tíu
ár. Stúlkan hefur farið á meðferðar-
stofnun og losað sig við eiturlyfla-
og brennivínsbölið. Því að neyzlan
hætti að vera frelsi og varð böl —
eða hvað? Maður er ekki alveg viss.
Hún hefur ákveðið að hitta aftur
gömlu skólasysturina, sem hún
mætti á bekknum fyrir áratug og
skipaði að annast forsjá bamsins.
Það er bamsfaðirinn sem kemur í
hennar stað, nú löngu kvæntur
skólasysturinni.
Örg og ill hellir stúlkan sér yfír
hann. Hann hefur „bragðist" og
svikið gömlu lífsgildin og er orðinn
hversdagslegur og borgaralegur.
Meðal annars með því að vera hætt-
ur að drekka, garmurinn. Kannski
sektarkenndin vegna þess að hann
tók að sér bamið ýti enn undir
gremju hennar. Var það hún eða
hann sem brást? Eða kannski eng-
inn? Það er ekki alveg á hreinu.
En milli þeirra fer fram einhvers
konar uppgjör. Stúlkan er vígreif
og málglöð. Talar hann í kaf. Bam-
ið kemur lítið við sögu. Þau ákveða
að hittast öll eftir tíu ár. Á sama
stað.
Forsendur sem höfundur gefur
sér era veikar að mínum dómi.
Hvað hefur þjóðfélagið gert til að
bijóta niður stúlkuna? Hvað hefur
hún gert til að standast álagið? Það
er ekki skýrt. Að mínum dómi hefði
fyrri hlutinn orðið sterkari, ef höf-
undur hefði leyft stúlkunni að
ímynda sér skólasysturina. Áhorf-
anda hefði þá verið í sjáifsvald sett
að trúa ímyndun hennar eða ekki
og angistin hefði verið meira sann-
færandi þegar hún fer og skilur
bamið eftir. Því eins og skólasystir-
in er gerð í þessari útgáfu verður
hún hvorki fugl né fiskur. Að vísu
hefði þá varla verið neinn seinni
hluti. En það hefði heldur ekki gert
mjög mikið til.
Mér fannst góðir punktar í fyrri
Erla B. Skúladóttir i hlutverki
sínu í fyrri hlutanifln
hlutanum, þó að það fari ekkert á
milli mála að höfundur hefur dálítið
naíva afstöðu gagnvart tilfínning-
um konunnar, sem hann er að reyna
að draga uþp mynd af. Erla Skúla-
dóttir á dijúgan þátt í að fyrri
hlutinn lánast, því að hún sýnir góð
tilþrif, svipbrigði og framsögn kom-
ast til skila.
Aftur á móti var seinni hlutinn
óljós. Hvað var verið að tala um?
Frelsi einhvers? Hennar eða hans?
Þau virðast bæði hafa leitað síns
frelsis og það er spuming, hvort
hún getur álasað honum fyrir að
hafa farið úr gamla munstrinu (fyll-
eríi og kvennafari = fxjálst líf).
Þessi maður hefur þó altjent alið
upp bamið sem hún treysti sér ekki
til að gera. Á að lesa út úr ádrepu
konunnar, að það sé hallærislegt
að bregðast ekki afkvæmi sínu? En
svo getur þetta líka verið angi af
áðumefndri sektarkennd. En hér
er ekki markvisst unnið og svo fer,
að þetta tal skiptir mann ekki máli.
Valgeir Skagfjörð þarf að vanda
sig langtum meira, það er ekki nóg
að setja saman texta ef hann vant-
ar dramatík, forsendur atburða og
framrásar era hæpnar og það sem
óþægilegra er, textinn er of mikil
klisja og vekur ekki áhuga. En af
fyrri hlutanum má marka að Val-
geir hefur alla burði til að skrifa
leikrænan texta, en skortir ögun
og sjálfsgagiúýni.
Ingunn Ásdísardóttir hefði mátt
sýna betra samræmi í staðsetning-
um skólasysturinnar og mannsins,
því að þar var pottur oft brotinn.
Umgjörð Gerlu var ágætlega af
hendi leyst.
Hádegisverðurinn smakkaðist
ljómandi vel og framtak EGG-leik-
hússins, sem ég tel að hafí fyrir
löngu skapað sér tilverarétt í leik-
húslífinu hér, er virðingarvert.
Hádegisleikhús er skemmtilegt fyr-
irbrigði, eins og dæmin hafa
sannað, þótt fá séu enn. Fijálsu
leikhópamir, sem er farið að kalla
svo, vinna hið merkasta menningar-
starf og það sem þeir hafa sumir
flutt okkur í vetur tekur því fram
sem er að gerast í atvinnuleik-
húsunum. Vonandi að EGG-leik-
húsið glími við verk næst, sem hefur
meira kjöt á beininu.