Morgunblaðið - 05.02.1988, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 5. FEBRÚAR 1988

Útgefandi
FramKvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstrætí 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 55 kr. eintakiö.
Reagan
varð undir
Barist við kjarnorkuúrgang:
Tækifæri til að t
á við brennandi a
líðandi stundar
Ziirích. Frá önnu Bjarnadóttur, fréttarítara Morgunblaðsins.
SLYSIÐ í Tsjernobyl fyrir tæpum tveimur árum
vakti athyg-li á hættunni sem stafar af
kjarnorkuframleiðslu. Uppljóstranir um
mútugreiðslur og ónákvæma meðhöndlun
vestur-þýska kj arnorkuf lutningafyrirtækisins
Transnuklear og- belgísku
rannsóknastofnunarinnar CEN á
kjarnorkusorptunnum hafa nú vakið athygli á
öðrum og jafnvel alvarlegri ókosti orkugjafans.
Enginn veit enn hvað á að gera við hágeislavirkan
úrgang sem verður til við kjarnorkuframleiðslu.
Jóhannes Vigfússon, eðlisfræðingur, er í hópi
sérfræðinga sem leita endanlegrar lausnar á þeim
vanda.
Fulltrúadeild Bandaríkja-
þings hafnaði í fyrradag
tillögu Ronalds Reagans,
Bandaríkjaforseta, um að veitt-
ur yrði 36 milljóna dollara (um
1.300 millj. kr.) fjárstyrkur við
svokallaða kontra-skæruliða,
sem beijast gegn stjóm sandin-
ista í Nicaragua. Mjótt var á
munum í þessari sögulegu at-
kvæðagreiðslu, 219 atkvæði á
móti en 211 með tillögu forset-
ans. Flokkspólitískir andstæð-
ingar Reagans, demókratar,
hafa meirihluta í fulltrúadeild-
inni. Hefur verið ljóst um langt
skeið, að erfítt yrði fyrir forset-
ann að fá meirihluta deildarinn-
ar til að fallast á sjónarmið sín.
í upphafí hafði forsetinn í
hyggju, að kontramir fengju
270 milljóna dollara (um 10
milljarða ísl. kr.) styrk úr ríkis-
sjóði Bandaríkjanna. Síðan
hefur hann smátt og smátt
lækkað fjárhæðina og var hún
komin í 36 milljónir dollara við
atkvæðagreiðsluna og áttu 3,6
milljónir (130 millj. ísl. kr) að
renna til að kaupa hergögn en
hinum hluta fjárins skyldi varið
til að kaupa matvæli, hjúkmnar-
gögn og annað af því tagi.
Ronald Reagan sótti mál
þetta af miklu kappi og barðist
hart fyrir því persónulega að
sigur næðist í því. Þess vegna
verður að telja það töluvert áfall
fyrir forsetann, hvemig atkvæði
skiptust. Fyrir niðurstöðunni em
margar ástæður. í fyrsta lagi
hafa demókratar lengi viljað
koma höggi á forsetann á þingi
með þeim hætti, sem vekti at-
hygli utan og innan Banda-
ríkjanna. Frá flokkspólitískum
sjónarhóli telja þeir nauðsynlegt
að minna rækilega á hvaða
flokkur það er sem á meirihluta
þingmanna bæði í fulltrúadeild
og öldungadeild Bandaríkja-
þings. Nú er að færast harka í
forsetakosningamar í Banda-
ríkjunum og eiga frambjóðendur
demókrata undir högg að sækja.
Sú staðreynd að Reagan hefíir
verið niðurlægður á þingi kann
að verða demókrötum almennt
til framdráttar í kosningaslagn-
um. Vonin um það hefur vafa-
laust ráðið einhveiju um
hörkuna, sem hljóp í kontra-
málið á þingi. í raun er líklega
meirihluti á þinginu fyrir um 30
milljóna dollara aðstoð, en þá
miðast fjárhæðin við að ekkert
af henni renni til beinna hemað-
arútgjalda. Hafa demókratar
gefíð til kynna, að þeir muni
sjálfír leggja fram tillögu um
slíka aðstoð.
Ifyrir um það bil sex mánuð-
um var lögð fram friðaráætlun
um Mið-Ameríku, sem kennd er
við Oscar Arias, forseta Costa
Rica. Hlaut forsetinn friðarverð-
laun Nóbels fyrir fmmkvæði
sitt. Samkvæmt áætluninni má
ekki veita skæmliðum í Mið-
Ameríku fjárstuðning til að geta
stundað hemað. Þessi staðreynd
vó þungt í umræðum um tillögu
Reagans á Bandaríkjaþingi. Hitt
hafði ekki síður mikil áhrif, að
Oscar Arias lagðist sjálfur gegn
því að tillaga Reagans næði
fram að ganga. Þegar rætt er
um hollustu við friðaráætlunina
hefur á hinn bóginn jafnframt
verið vakið máls á því, að
sandinistar hafa sýnt mikinn
tvískinnung í afstöðu sinni til
hennar. Á undanfömum vikum
og mánuðum hafa þeir að vísu
gert ýmsar breytingar á stjóm-
arháttum heima fyrir og í
afstöðu sinni til kontranna, sem
er í samræmi við ákvæði friðar-
áætlunarinnar, en það vantar
mikið á, að þeir hafí sannfært
umheiminn um fríðsamlegan til-
gang sinn og vilja til að taka
upp aðra stjómarhætti en þá,
sem einkenna stjómir marxista
um heim allan. Frá því hefur
verið skýrt, að markmið sandin-
ista sé að hafa komið á fót
500.000 manna her á árinu
1995. Slíkur herafli ógnar öllu
jafnvægi í Mið-Ameríku og er í
eðli sínu hótun um valdbeitingu
og yfírgang.
Bandaríkjamenn hafa veitt
kontra-skæmliðum fjárstuðning
í sex ár og greitt þeim samtals
200 milljónir dollara (7.500
milljónir króna) í opinberan
stuðning á þessum tíma. Mark-
mið kontranna er að bijóta
einræði sandinista á bak aftur.
Bandaríkjastjóm hefur óttast,
að takist það ekki eigi kommún-
ismi eftir að breiðast út í
Mið-Ameríku. Henry Kissinger
varaði við því, að yrði tillaga
Reagans felld væri það vísasti
vegurinn til að tryggja fram-
gang kommúnisma í Mið-
Ameríku eins og afstaða
þingsins gróf, að mati Kissin-
gers, undan steftiu Bandaríkja-
stjómar í Víetnam og olli því
að allt landið varð fátækt og
einræði kommúnismans að bráð.
Kontramir segjast ætla að
beijast áfram, þótt sandinistar
fagni sigri á Bandaríkjaþingi
með tilstyrk demókrata. Mestu
skiptir að friður með frelsi fái
að ríkja í Mið-Ameríku. Það er
markmið friðaráætlunarinnar,
sem kennd er við Oscar Arias.
Að framgangi hennar ber að
vinna með virðingu fyrir lýðræði
og sjálfsákvörðunarrétti allra
þjóða.
Hann hóf störf hjá kjamorku-
eftirliti svissneska ríkisins,
Hauptabteilung fúr die Sicherheit
der Kemanlagen, HSK, síðastliðið
haust. Alls starfa þar um 50
manns. Stofnunin sér um eftirlit
með svissneskum kjamorkuver-
um, en þau eru fímm. Jóhannes
er í deild sem fylgist með útgeisl-
un agna frá geislavirkum efnum
framleiðslunnar. Aðrar ríkisstofn-
anir annast eftirlit með sjúkrahús-
um, rannsóknastofum, iðnfyrir-
tækjum og öðrum stofnunum sem
nota geislavirk efni í starfí sínu.
„Það er vitáð að of mikil geislun
veldur krabbameini en það er ekki
ljóst hversu mikla geislun líkam-
inn þolir. Það er ekki auðvelt að
gera tilraunir með það. Áhrif
hennar koma ekki í ljós fyrr en
mörgum árum seinna," sagði Jó-
hannes. „Sérfræðingar hafa fylgst
vel með þeim sem lifðu kjamorku-
sprengingamar í Hiroshima og
Nagasaki af. Nýjustu niðurstöður
rannsóknanna benda til að líkam-
inn þoli minni geislun en áður var
talið og þess vegna þurfí jafnvel
að herða kröfur í sambandi við
geislavirk efni. Áhrif Tsjemobyl-
slyssins verða auðvitað könnuð
mjög nákvæmlega á næstu ára-
tugum."
Geislavirkur úrgangur
er verulegt vandamál
„HSK fylgir þeirri stefnu að
láta fyrirtæki draga eins mikið
úr geislun og þau hafa fjárhags-
legt bolmagn til. Stofnunin skilar
áliti til ríkisins þegar kjamorku-
fyrirtæki hafa ný áform varðandi
geislavirk efni. Stofnunin setur
yfírleitt fram strangari kröfur en
löggjöfín kveður á um. Löggjöfín
er ekki eins ströng og hún gæti
verið af því að þrýstihópar hafa
mildandi áhrif á ákvarðanir lög-
gjafans. Kröfumar eru yfírleitt
strangari í raunveruleikanum en
á pappírunum fyrir tilstilli HSK.
Það má ekki taka neina áhættu í
þessum efnum."
Úraníum og önnur framefni
sem auðveldlega klofna era notuð
við kjamorkuframleiðslu.
Brennsluefninn gefur frá sér mik-
inn hita við klofninginn og hann
er nýttur sem orkugjafí til að
knýja túrbínur eða í fjarhitakerfí.
Plútoníum og önnur geislavirk
efni verða til við brennsluna. „Það
veit enginn hvað á að gera við
úrganginn sem kemur úr kjama-
ofnunum," sagði Jóhannes. „Hann
er lítill í samanburði við orkugjafa
eins og kol eða olíu, sem gefa af
sér geysimikinn úrgang, en skap-
ar veralegt vandamál. Við íslend-
ingar eram vanir vatnsorku og
lítum á hreinan orkugjafa sem
sjálfsagðan hlut. En Svisslending-
ar hafa þegar beislað 95% af
vatnsorku sinni og verða að leita
orku annars staðar eins og aðrar
Evrópuþjóðir.
Brennslan í ofnunum á sér stað
í svokölluðum brennslustöfum.
Þessir stafír era hágeislavirkir
þegar þeir era teknir úr ofnunum
og verða geislavirkir áfram í
hundrað þúsunda ef ekki milljónir
ára. Það er ekki vitað hvar hægt
er að koma þessum stöfum fyrir
á öraggan hátt svo þeir skaði aldr-
ei umhverfið. Sumar þjóðir ganga
strax frá þeim í vandlega lokuðum
hólkum og geyma á öraggum
stöðum til bráðabirgða. En Sviss-
lendingar hafa kosið að láta vinna
mikilvægustu efnin, úraníum og
plútoníum, úr brennslustöfunum
til að nýta þau aftur. Endurvinnsl-
an fer fram í Frakklandi eða
Bretlandi. Þar era fyrirtæki sem
hafa sérhæft sig á þessu sviði.“
Sérhæfíng kjamorkufyrirtækja
er ein ástæðan fyrir því að geisla-
virk efni era flutt á milli landa.
Transnuklear, sem var nefnt í
upphafí, er þekktasta fyrirtækið
í Evrópu sem annaðist slíka flutn-
inga. Starfsemi þess var stöðvuð
eftir að það kom í ljós að það
greiddi 21 milljón vestur-þýskra
marka (462 mill. ísl. kr.) í mútur
á undanfömum áram og 2500 af
kjamorkusorptunnum sem það
flutti vora rangt merktar. Starfs-
menn CEN í Mol, sem er skammt
frá Antwerpen, þáðu hluta
greiðslnanna og tóku við tunnum
með geislavirkara efni, til dæmis
frá Sviss.
„Ég tel endurvinnslu brennslu-
efnanna vafasama. Endumýtingin
er enn á tilraunastigi og virðist
ekki borga sig. Frakkar eiga
kjamaofn sem getur brennt plút-
oníum en það er mjög dýrt að
reka hann. Svisslendingar era
nýtnir og halda endurvinnslunni
kannski þess vegna áfram,“ sagði
Jóhannes. „Nýr geislavirkur úr-
gangur myndast við endurvinnsl-
una og það þarf líka að losna við
hann.“
Geislavirkur úrgangur er mis-
sterkur. Hanskar og sloppar
starfsfólks sem starfar með
geislavirk efni flokkast til dæmis
undir hann og er fluttur milli staða
sem slíkur. Jóhannes sagði að lítil
hætta stafaði af honum. Hann er
brenndur ásamt öðra brennanlegu
geislavirku sorpi og öskunni
blandað saman við steypu. Steyp-
an er geymd í þar til gerðum
tunnum þangað til geislavirknin
deyr. Meðalgeislavirkum úrgangi
er blandað saman við steypu eða
tjöra og hann er einnig geymdur
í sérhönnuðum tunnum.
„Mesti vandinn stafar af há-
geislavirkum úrgangi," sagði
Jóhannes. „Honum er steypt í gler
og komið fyrir í þykkum jám-
hylkjum. Brátt fer að koma að
því að Svisslendingar þurfí að taka
aftur við hágeislavirkum úrgangi
úr endurvinnslu. Sérstök stofnun,
Nagra, sem kjamorkuverin og
ríkið reka sameiginlega, er nú að
rannsaka hvar á að geyma hann
til frambúðar. Úrgangurinn er
mjög heitur í upphafí, yfírborð
hylkjanna er um 80 til 90 gráður,
og það þarf að láta hann kólna.
Kjamorkuverin hafa lagt til að
það verði gert í sérhannaðri bygg-
ingu og hann geymdur þar í 40
til 60 ár þangað til geislavirknin
minnkar. Hún lækkar jafnt og
þétt þangað til hún nær vissu stigi
sem helst um óralangt skeið.
Nagra leggur til að stautamir
verði á endanum grafnir í granít
og geymdir þar til eilífðamóns.
Fyrirtækið leitar nú að graníti sem
hægt er að nota.“
Starf Jóhannesar tengist þess-
ari leit beint. Hann er fæddur og
uppalinn á Akureyri, sonur hjón-
anna Vigfúsar Jónssonar og
Huldar Jóhannesdóttur og útskrif-
aðist úr stærðfræðideild MA vorið
1965. Haustið eftir hélt hann til
Ziirich að læra eðlisfræði við há-
skólann og píanóleik við tónlistar-
skólann. Hann lauk brottfarar-
prófí úr tónlistarskólanum og
grípur enn í píanóið. Barbara,
kona hans, er söngkona og hann
spilar oft undir hjá henni. Þau
hafa haldið ljóðakvöld á íslandi
og komið fram í Ríkisútvarpinu.
En Jóhannes hefur helgað sig
eðlisfræðinni. Hann lauk doktors-
prófí 1975 og starfaði í rúm 10
ár við rannsóknarstörf í stærð-
fræðilegri eðlisfræði víð háskól-
ann í Zúrich en var einnig í eitt
ár við City University f New York
og eitt ár í Princeton.
Efast um að hentugnr
geymslustaður finnist
„Ég skipti um starf af því að
mig langaði til að fást við eitthvað
sem er nær daglegu lífí en hinar
fræðilegu rannsóknir sem ég