Morgunblaðið - 05.02.1988, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 5. FEBRÚAR 1988
27
akast
randa
Morgunblaðið/Anna Bjamadóttir
Jóhannes Vigfússon á skrifstofu
sinni í WUrenlingen í Sviss.
Rætt við
Jóhannes
Vigfússon sem
starfar í
geislavarnadeild
svissneska
kjarnorku-
eftirlitsins
stundaði í mörg ár. Hér fékk ég
tækifæri til að fylgjast með og
taka þátt í starfí sem tekst á við
brennandi vanda —-í bókstaflegri
merkingu — líðandi stundar. Við
tökumst á við vanda sem sóma-
samleg lausn þarf að finnast á
innan fárra áratuga.
Ég stundaði áður meðal annars
rannsóknir á flutningakenningum
í safneðlisfræði sem fólu í sér jöfn-
ur um útbreiðslu agna í jarðvegi,
lofti og vatni. Að því leyti tengist
fyrra starf mitt núverandi starfí.
Eitt af viðfangsefnum mínum hér
er að rannsaka dreifíngu efna með
vatnsburði í graníti. Nagra hefur
lagt til að úrganginum verði end-
anlega komið fyrir í stálhólkum í
stórri granítblokk og þétt verði
að þeim með leir svo að vatn kom-
ist ekki að þeim. Það þarf að
hugsa fyrir þróun jarðar þúsundir
ára fram í tímann til að geta kom-
ið í veg fyrir að geislavirkt efni
komist út í lífríkið. Vatn seytlar
í gegnum smáar sem stórar
sprungur í granítinu og vinnur á
öllu með tímanum. Það mun vinna
á leirnum, stálinu og loks á gler-
inu. Þá mun úrgangurinn blandast
saman við önnur jarðefni, fara út
í jarðveginn og berast upp á yfír-
borðið með jarðvatni. Eitt mitt
aðalstarf er að reikna út hversu
mikil geislavirkni verður þá á ferð-
inni og hvemig hún mun dreifast
í jarðlögunum. Það verður eftir
óralangan tíma og í rauninni vit-
um við ekki hvemig lífið á jörðinni
verður þegar þar að kemur.
Stofnunin fylgist mjög náið
með rannsóknum Nagra og geng-
ur úr skugga um að fyrirtækið
sé ekki of bjartsýnt í áætlunar-
gerð sinni. Það er ekkert fram-
kvæmt á þessu sviði án þess að
stofnunin gefí samþykki sitt.
Samkvæmt svissneskri löggjöf
má ekki lengur reisa ný kjam-
orkuver án þess að vitað sé hvað
verður um úrganginn. Ef Nagra
fínnur ekki nýtanlegt granít þá
er hugsanlegt að kjarnorkufram-
leiðslu verði hætt hér í landinu —
en þá þarf auðvitað að ganga frá
kjamakljúfunum sjálfum eins og
öðrum hágeislavirkum úrgangi.
Ég efast um að Nagra hafi
fundið endanlega lausn á þessum
vanda. Það verður erfítt að finna
granítblokk sem fullnægir öllum
skilyrðum. Granítið verður að vera
þétt til að útiloka vatnsstreymi
sem mest, það má ekki liggja of
djúpt svo að jarðhitinn verði ekki
of mikill og það verður að vera
nægilega stórt til að taka við þó
nokkm magni af úrgangi. Ef
Nagra fínnur ekki granít sem
stofnunin sættir sig við þá þarf
að fínna aðra lausn á þessum
vanda."
Jóhannes sagði að Svíar væm
komnir einna lengst í rannsóknum
á þessu sviði. Þeir hafa lagt til
að grafa sinn úrgang í kopar-
hylkjum í granít. „Það ætti að
reynast auðveldara fyrir þá að
fínna nýtanlegt granít en Sviss-
lendinga," sagði Jóhannes. Vestur
Þjóðveijar hyggjast grafa sinn
úrgang í saltlögum og Bandaríkja-
menn telja sig hafa fundið
ömggan stað í Nevada þar sem
hægt er að grafa úrganginn.
Tímabilið, þúsundir alda, sem sér-
fræðingamir verða að taka tillit
til setur strik í reikninginn. Jörðin
er á stöðugri hreyfingu, þótt hægt
fari, og Jóhannes benti á að það
er til dæmis ekki ljóst hvort ísöld
sé endanlega lokið eða hvort und-
anfarin 10.000 ár hafa aðeins
verið hlýindatímabil í sögu jarðar-
innar.
„Afstaða mín til kjamorku hef-
ur ávallt verið blandin," sagði
hanp. „Ég óttast kjamorkuslys
ekki svo mjög, þrátt fyrir Tsjemo-
byl. Það er vitað hvaða hætta
stafar af kjamorkuverum og það
er leysanlegur vandi að veijast
henni, eins og til dæmis er gert
með því að byggja hjúpa yfír ver-
in svo geislavirk efni berist ekki
út í umhverfíð þótt slys eigi sér
stað. En ég hef alltaf álitið að það
væri ekki fundin nein endanleg
lausn á úrgangsvandanum. Og ég
er enn á þeirri skoðun. Það á eft-
ir að sannfæra mig um að staður
fínnist þar sem hægt er að geyma
hágeislavirkan úrgang í eina til
tvær milljónir ára án þess að hann
komist út í umhverfíð.
Lífsafkoma fólks nú á tímum
er að miklu leyti komin undir
ódýrri orku. Kjamorkan hefur því
sína kosti eins og galla. En það
verður að draga úr hættunni sem
stafar af henni að fremsta megni.
Þó má ekki þrengja svo að orku-
fyrirtækjum að það valdi fjár-
hagslegu hruni í heiminum og
fólk eigi hvorki í sig né á. Ég
þekki enga lausn á orkuvandanum-
en tek í sama streng og þeir sem
segja að það sé full þörf á því að
nýta þá orku sem þegar er fram-
leidd mun betur en nú er gert.“
AF ERLENDUM
eftir ÁSGEIR SVERRISSON
VETTVANGI
Afvopnunarsáttmálinn til
umræðu á Bandaríkjaþingi
ÖLDUNGADEILD Bandarðgaþings hefur fengið samning risaveld-
anna uni útrýmingu meðal- og skammdrægra kjaraorkuflauga á
landi til umfjöllunar en lögum samkvæmt öðlast samningurinn
ekki gildi fyrr en hann hefur verið staðfestur á Bandaríkjaþingi og
í Æðstaráði Sovétríkjanna. Ronald Reagan Bandarikjaforseti hefur
hvatt þingmenn öldungadeildarinnar til að hraða störfum sínum
svo sem kostur er og er talið fullvíst að meirihluti þingmanna sé
fylgjandi samningnum. Andstæðingar hans, sem flestir eru íhaldss-
amir flokksbræður Reagans forseta, hafa á hinn bóginn lýst yfir
þvi að þeir hyggist tefja framgang málsins og hafa aukinheldur
gefið til kynna að þeir muni leggja fram breytingatillögur við
afvopnunarsáttmálann. Spuraingin er því fyrst og fremst sú hvort
einhver þeirra nær fram að ganga því fari svo þurfa samninga-
menn Bandarikjastjóraar að bera þau ákvæði undir hina sovésku
starfsbræður sína. Umræður í hinum ýmsu undimefndum öldunga-
deUdarinnar, sem nú hafa samninginn til umfjöllunar, og á
Bandaríkjaþingi munu ekki síður snúast um framhald afvopnunar-
viðræðna og hvernig tryggja megi vamir Vestur-Evrópu eftir að
meðaldrægu eldflaugamar hafa verið fjarlægðar.
Jess Helms, þingmaður Repú-
blikanaflokksins í öldunga-
deildinni, fer fyrir hópi þeirra
íhaldsmanna sem lýst hafa sig
andvíga sáttmálanum. Sýnt þykir
að Helms hyggst tefja afgreiðslu
málsins svo sem kostur er og eru
stuðningsmenn Reagans forseta
þegar teknir að væna Helms um
að halda uppi málþófí. Hann hefur
einkum beint spjótum sínum að
eftirlitsákvæðum samningsins, sem
hann telur meingölluð og er rök-
stuðningur hans einkum sá að
Sovétmenn hafí brotið gegn öllum
sáttmálum sem þeir hafa undirritað
jafnt á sviði vígbúnaðar- sem
mannréttindamála.
Áreiðanlegt eftirlit
Þ að hefur vakið nokkra athygli
að samkvæmt sáttmálanum verður
sjálfum kjamahleðslunum, sem
komið hefur verið fyrir í eldflaug-
unum ekki eytt né heldur miðunar-
búnaði þeirra. Hins vegar verða
stálhylkin, sem hýsa kjamahleðsl-
una eyðilögð, sem og flaugamar
sjálfar. Þá er enn ekki fyllilega ljóst
hversu mörgum eldflaugum af
gerðinni SS-20 Sovétmenn hafa
komið fyrir. Telur Helms þetta sýna
að Sovétmenn ráði yfir „leynilegum
kjamorkuherafla" sem saman-
standi af þessum eldflaugum.
Bandarískir embættismenn, sem
unnu að gerð samningsins, segja
að krafan um að undanskilja mið-
unarbúnaðinn hafí komið frá þeim
þar sem ekki hafi verið talið ráð-
legt að gefa sovéskum embættis-
mönnum tækifæri á að kynna sér
þessa hlið tæknibúnaðarins. Max
Kampelman, aðalsamningamaður
Bandaríkjastjómar á sviði viðræna
um fækkun langdrægra kjamorku-
vopna, og fleiri hafa freistað þess
að sannfæra Helms um að eftir-
litsákvæðin séu fullnægjandi. Hafa
þeir bent á að sáttmálin kveði á
um algjört bann við tilraunaskotum
meðal- og skammdrægra kjam-
orkueldflauga sem eru nauðsynleg
ætli Sovétmenn sér að rannsaka
hvort treysta megi á áreiðanleika
þessara vopna.
Paul Nitze, einn helsti samninga-
maður Banadaríkjastjómar í
afvopnunarviðræðunum, sagði á
þingi að Bandaríkjamenn gætu
ekki verið „fyllilega öruggir um“
að Sovétmenn hefðu sáttmálann í
heiðri og upprættu allar þær kjam-
orkueldflaugar sem hann tæki til.
Á hinn bóginn myndi sérhvert brot
gegn honum sem hefði „einhveija
hemaðarlega þýðingu" ekki fara
fram hjá bandarískum yfírvöldum.
Kæmi það á daginn gætu Banda-
ríkjamenn bmgðist við í tíma og
því væri ótti Jesse Helms með öllu
ástæðulaus.
Viðbótarákvæði
Líklegt er að þeir sem hafa efa-
semdir um gildi samningsins reyni
að fá þingmenn til að samþykkja
við hann viðbótarákvæði sem geri
til að mynda þá kröfu að náð verði
jöfnuði á sviði hins hefðbundna
herafla áður en sáttmálinn öðlist
gildi. Þá hafa einnig heyrst raddir
um að binda beri staðfestingu hans
Mikilvægur stuðningnr
Ráðamenn innan Bandaríkjahers
hafa nýverið lýst yfír skilyrðislaus-
um stuðningi við afvopnunarsamn-
inginn og kann sá Iiðsauki að vega
þungt í umræðum á þingi. Embætt-
ismenn í vamarmálaráðuneytinu
bandaríska hafa raunar hvatt til
þess að hafin verði þróun og smíði
nýrra vopna, sem unnt verði að
taka í notkun þegar bandarísku
kjamorkuflaugamar í Evrópu hafa
verið íjarlægðar. Hins vegar hefur
það komið skýrt fram í umræðum
á Bandaríkjaþingi að stuðningur
hersins er skilyrðislaus. Þykir þetta
athyglisvert ekki síst í ljósi þess
að þegar risaveldin gerðu með sér
fyrsta samninginn um takmarkanir
langdrægra kjamorkuvopna árið
1972 kváðust ráðamenn hersins
ekki geta stutt hann nema tryggt
væri að hafin yrði framleiðsla nýrra
kjamorkuvopna þ.á m. langdrægra
sprengjuflugvéla af gerðinni B-1
og Trident kafbátaeldflauga.
John Galvin, yfirmaður herafla
NATO í Evrópu, hefur einnig lýst
sig fylgjandi Washington-samn-
ingnum og hvatt þingmenn til að
Frank Carlucci, varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, svarar
spurningum utanríkismálanefndar öldungadeildarinnar. Carlucci
hafði meðferðis líkön af sovéskum kjaraorkueldflaugum til að
skýra mál sitt en hann hefúr hvatt þingmenn til að staðfesta
samninginn um upprætingu meðal- og skammdrægra kjarnorku-
flauga á landi.
því skilyrði að Sovétmenn kalli
innrásarlið sitt heim frá Afganist-
an. Enn aðrir telja brýnt að
samþykkt verði ákvæði sem tryggi
rétt Bandaríkjamanna til að bregð-
ast við hugsanlegum svikum
Sovétstjómarinnar. Til þess að slík
ákvæði öðlist gildi þarf meirihluti
þingmanna að greiða þeim atkvæði
sitt. Samningurinn fær hins vegar
ekki formlega staðfestingu öld-
ungadeildarinnar nema að tveir af
hveijum þremur þingmönnum
greiði atkvæði með honum.
Frank Carlucci, vamarmálaráð-
herra Bandaríkjanna, sagði er hann
svaraði spumingum hermálanefnd-
ar öldungadeildarinnar, að hann
teldi mjög óheppilegt ef staðfesting
sáttmálans yrði bundin því skilyrði
að árangur næðist á öðmm sviðum
afvopnunarviðræðna. Robert Byrd,
leiðtogi Demókrataflokksins í öld-
ungadeildinni, var öllu afdráttar-
lausari og sagði að áframhald
afvopnunarviðræðna kynni að ráð-
ast af því hvort sáttmálinn yrði
staðfestur eða ekki.
staðfesta hann svo fljótt sem auðið
er. Ummæli Galvins munu vafalítið
reynast þung á metunum en for-
veri hans í starfl, Bemard Rogers,
hefur verið óragur við að fullyrða
að samningurinn veiki vamir Evr-
ópu og grafl undan fælingarstefnu
Atlantshafsbandalagsins.
Hljóti sáttmálinn ekki staðfest-
ingu öldungadeildarinnar verður
það gífurlegt áfall fyrir Bandaríkja-
stjóm og Atlantshafsbandalagið.
Raunar hafa NATO-ríkin þegar
lýst því yfir að fleiri meðaldrægar
flaugar verði ekki settar upp í
Vestur-Evrópu og þannig lagit að
bandarískum þingmönnum að stað-
festa samninginn. Þótt íhalds-
mönnum kunni að takast að halda
uppi málþófi bendir flest til þess
að öldungadeildin leggi að lokum
blessun sína yfír hann. Líklegt má
telja að niðurstaða liggi fyrir um
miðjan apríl og mun Reagan for-
seti þá að öllu óbreyttu geta haldið
til viðræðna við Gorbatsjov í
Moskvu í mai eða júní.