Morgunblaðið - 16.03.1988, Qupperneq 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. MARZ 1988

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
BjörnJóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson,
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 700 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 60 kr. eintakið.
Staðarval
fyrir samninga
Guðlaugur Þorvaldsson,
ríkissáttásemjari, hefur
ákveðið að sáttaumleitanir í
kjaradeilunum fari ekki að-
eins fram í Reykjavík, heldur
einnig á Akureyri og Egils-
stöðum. Er hér um að ræða
samninga fyrir meira en 40
verkalýðsfélög. Með þessari
ákvörðun kemur sáttasemjari
á móts við eindregnar óskir
forvígismanna launþega á
þessum stöðum. Vinnuveit-
endasambandið taldi hins
vegar eðlilegt, að viðræðumar
færu fram í Reykjavík eða
eins og Þórarinn V. Þórarins-
son, framkvæmdastjóri
Vinnuveitendasambandsins,
sagði í Morgunblaðinu í gær:
„Við höfum talið að það væri
nauðsynlegt á svipaðan hátt
og verið hefur undanfarin 30
ár að semja við þessi félög
öll á sama stað. Vinnuveit-
endasámbandið er ein og
óskipt samtök og við komum
ekki til með að semja með
mismunandi hætti við þessi
40 félög.“
Með hliðsjón af þeim venj-
um, sem verið hafa í kjaravið-
ræðum í 30 ár, kom það ýms-
um að því er virðist í opna
skjöldu, hve mikil áhersla var
á það lögð af hálfu lands-
byggðarmanna fjarri Reykja-
vík, að þeir þyrftu ekki að
sækja samningafundi í höfuð-
borginni. Fyrir þessum óskum
hafa verið færð ýmis rök. í
fyrsta lagi snúast samning-
amar um viðskipti heima-
manna, ef þannig má orða
það. Það er verið að semja
um laun á einstökum stöðum
milli launþega og vinnuveit-
enda þar. Vissulega skiptir
miklu að stuðst sé við megin-
reglur, sem ná til landsins
alls, en hitt er jafnframt ljóst,
að staðbundnar aðstæður
geta ráðið úrslitum um að
samningar takist. í öðru lagi
er kostnaðarsamt að halda
úti sveit fulltrúa margra
verkalýðsfélaga í Reykjavík.
í þriðja lagi er hér vafalaust
um ákveðið metnaðarmál
landsbyggðarfólks að ræða.
Því fínnst ástæðulaust að
sækja allt til Reykjavíkur.
Deilur um formsatriði af
þessu tagi geta oft orðið til
þess að tefja fyrir því, að
raunverulegar samningavið-
ræður hefjist. Þekkist það úr
viðræðum á alþjóðavettvangi,
að ágreiningur um staðarval
eða j.afnvel lögun fundarborða
getur orðið næstum óyfirstíg-
anlegur. Þá kann þref um
slíka hluti að leiða til þess að
lokum að óhagstæðari eða
dýrkeyptari samningar eru
gerðir en ella hefði verið. Oft
er stofnað til viðræðna um
formsatriði sem þessi, þegar
aðilar takast á í fyrsta skipti,
og minna þær þá á glímu-
menn sem leita að snöggum
bletti hvor hjá öðrum. Hitt er
einnig til, að hliðarmál af
þessu tagi séu sett á .oddinn
í pólitískum tilgangi; fer til.
að mynda ekki á milli mála,
að Ólafur Ragnar Grímsson,
formaður Alþýðubandalags-
ins, vill geta slegið sér upp á
þessum þætti kjaraviðræðn-
anna, eru afskipti hans þó
léttvæg og gegnsæ.
Fjarskipti og samgöngur
hafa breyst verulega til hins
betra á þeim 30 árum, sem
framkvæmdastjóri Vinnuveit-
endasambandsins nefndi í
Morgunblaðssamtalinu. Nú er
til að mynda hægur vandi að
senda ritað mál símleiðis milli
staða með svonefndum fax-
vélum. Er ekki að efa, að
samningsaðilar geti nýtt sér
þessa tækni í viðræðum
sínum og síðan efnt til síma-
funda þess á milli. Það er í
raun engin goðgá, að ímynda
sér samningafundi þannig, að
hluti fundarmanna sitji í
Reykjavík, sumir á Akureyri
og aðrir á Egilsstöðum.
Ákvörðun ríkissáttasemj-
ara um að efnt skuli til samn-
ingaviðræðna á þremur stöð-
um á landinu samkvæmt ein-
dreginni ósk annars viðræðu-
aðila er bæði sjálfsögð og
eðlileg. Hið undarlegasta við
ákvörðunina er í raun aðdrag-
andi hennar: að það skuli
hafa verið gert veður út af
þessu máli.
Nú skiptir mestu að deilu-
aðilar ræðist við í einlægni
og með þann ásetning í fyrir-
rúmi að ná samkomulagi.
Þessi deila eins og aðrar tekur
enda og það verður ekki lengi
að koma í ljós, hvort til henn-
ar er stofnað deilunnar sjálfr-
ar vegna eða til að komast
að sanngjamri niðurstöðu.
Þótt menn brýni bitjámin er
ekki þar með sagt, að þeir
beiti þeim.
Krabbamein í rístli og endabarmi:
Eru forvarnir
mögulegar?
eftir Hallgrím
Guðjónsson
Krabbamein í ristli og enda-
þarmi var áður þekkt sem
„krabbameinið sem enginn talar
um“. Viðkvæmni og feimni gagn-
vart hvers konar kvillum í neðsta
hluta meltingaryegarins og
skortur á fræðslu hefur líklega
átt hér hlut að máli og gerir
sennilega enn. í bandarískri
könnun meðal almennings kemur
í ljós að fólk hefur oft rang-
hugmyndir um krabbamein í
ristli og endaþarmi. Sumar konur
álíta að þetta krabbamein hrjái
einvörðungu karlmenn, aðrir
telja að greining sjúkdómsins á
byrjunarstigi skipti ekki máli eða
að þessi sjúkdómur sé almennt
minniháttar heilsufarslegt
vandamál. Þessar hugmyndir og
fleiri álíka valda því að margir
telja að við séum lítt fær um að
hafa áhrif á gang krabbameins
í ristli og endaþarmi með vöm-
um, öfugt við þau viðhorf sem
menn almennt hafa til ýmissa
hjarta-, lungna- og magakvilla.
En hvað segja þá staðreyndimar
okkur?
Umfang sjúkdómsins
Krabbamein í ristli og enda-
þarmi er einn algengasti illkynja
sjúkdómur í hinum vestræna
heimi. Lætur nærri, að í þessum
heimshluta sé það aðeins krabba- '
mein í lungum sem er jafn
mannskætt og krabbamein í ristli
og endaþarmi. I Bandaríkjunum
ejnum greinast 140.000 manns
ár hvert með þennan sjúkdóm.
Miðað við Bandaríkin þá er tíðni
hér á landi heldur lægri, en hún
er þó há og fer vaxandi. Krabba-
meinsskrá Krabbameinsfélags
Islands upplýsir okkur um að á
ámnum 1982—1986 hafa að
meðaltali rúmlega 70 manns
greinst árlega með krabbamein
í ristli og endaþarmi. Tíðni sjúk-
dómsins eftir kynjum er svipuð
þó að heldur fleiri íslenskir karl-
menn en konur hafí fengið sjúk-
dóminn á síðustu árum. Þessi
sjúkdómur er nú þriðja algeng-
asta krabbameinið hjá íslending-
um. Það er því ekki að undra
að Krabbameinsfélag íslands
hafí nú um skeið beitt sér fyrir
könnun á gagnsemi skipulegrar
leitar að þessum heilsufarslega
skaðvaldi þjóðarinnar.
Orsakir
Orsakir krabbameins i ristli
og endaþarmi eru ekki þekktar,
en sjúkdómurinn virðist þó
tengdur mataræði því tíðni er
misjöfn í löndum með mismun-
andi matarvenjur. ‘Helst er talið
að trefjasnautt og fíturíkt fæði
geti aukið líkur á þessum sjúk-
dómi. Með aldrinum, þ.e. þegar
komið er ýfír fertugt, eykst hætt-
an á sjúkdómnum. Sérstök
Hallgrímur Guðjónsson læknir.
áhætta, oft meðfædd, er einnig
hjá sumum einstaklingum, t.d.
þeim sem eiga ættingja sem
fengið hafa þennan kvilla. Þá er
sérstaklega mikilvægt að vita,
ekki síst með tilliti til forvarna,
að talið er fullvíst að langflest
ef ekki öll krabbamein í ristli og
endaþarmi byrja í svokölluðum
slímhúðarsepum. Þessir separ
eru raunverulega ekkert annað
en góðkynja æxli sem hafa þó
tilhneigingu til að þróast í æxli
(krabbamein). Þessir separ eru
því með öðrum orðum forstig
krabbameinsins.
Meðferð og horfur
Meðferð á krabbameini í ristli
og endaþarmi er oftast skurðað-
gerð. Rétt er að taka fram að
það er rangt sem margir telja,
að slík meðferð leiði alltaf til
þess að tengja þurfí ristilendann
ævilangt við kviðvegginn, þ.e.a.s.
búa til ristilstóma. Hið rétta er
að það er fremur sjaldan sem
sjúklingar fá varanlegt ristils-
tóma og þó svo fari, kemur það
ekki í veg fyrir eðlilegt lífemi.
Önnur meðferð við sjúkdómnum
getur verið í formi geisla eða
lyfja og hjá einstaka lánsömum
sjúklingum er hægt að fjarlægja
og lækna meinið með speglunar-
tæki, ef það er lítið og staðsett
á slímhúðarsepa. En þrátt fyrir
ákveðnar framfarir í meðferð þá
hafa batahorfur þessara sjúkl-
inga almennt staðið í stað á
síðustu árum. Því miður er enn
svo að lækning tekst ekki full-
komlega nema hjá um 40% sjúkl-
inga. Batahorfur fara fyrst og
fremst eftir því hvort sjúkdómur-
inn er staðbundinn eða útbreidd-
ur þegar hann greinist. Stað-
bundið og lítið æxli gefur skiljan-
lega góða von um ftíllan bata en
útlitið er ekki eins bjart ef æxlið
er stórt og/eða útbreitt.
Hvað með forvamir?
Vamir gegn því að sjúk-
dómurinn byiji („primary pre-
vention“) er auðvitað það. sem
stefnt skal- að, en þar sem fru-
morsakir sjúkdómsins em ekki
þekktar er hér erfitt um vik.
Frekari rannsóknir á manneldi
með tilliti til langtíma áhrifa á
þarmana em ákaflega erfiðar og
tímafrékar og allseridis óvíst
hvort eða hvenær þær munu
bera tilætlaðan árangur. Hollt
mataræði, þ.e.a.s. trefjaríkur
matur ásamt takmarkaðri neyslu
á dýrafítu og sykri, er þó aldrei
nema til góðs. Ekki síst á þetta
við um aðra sjúkdóma í þörmum
svo sem hægðatregðu eða ristil-
krampa svo ekki sé minnst á
ýmsa aðra sjúkdómsflokka eins
og hjarta- og æðasjúkdóma.
í ljósi ofanskráðs þekkingar-
skorts á frumorsökum sjúk-
dómsins hafa augu manna á
síðustu ámm beinst að beitingu
vamarráða gegn því að sjúk-
dómurinn komist á hátt stig, þ.e.
verði útbreiddur og þannig
ólæknandi („secondary prevent-
ion“). Staðsetning meinsins gef-
ur reyndar möguleika hvað varn-
arráð snertir. Vamarráðin mið-
ast að því að fínna kvillann á
byijunarstigi þegar æxlið er lítið,
staðbundið og læknanlegt.
Vandamálið er, að á þessu stigi
sjúkdómsins er sjúklingur lang-
oftast einkennalaus. Aðalein-
kenni sjúkdómsins, þ.e. breyting
á hægðavenjum, blóð í hægðum,
slappleiki, megmn, eða vaxandi
kviðverkir hafa þá ekki gert vart
við sig og það er ekkert sem
segir sjúklingnum að hann eða
hún þurfi að leita læknis.
Leit að leyndu blóði
Helstu vamarráð sem við höf-
um gegn krabbameini í ristli og
endaþarmi em endaþarmsathug-
un sem hluti af almennri líkams-
skoðun, stutt ristilspeglun og leit
að leyndu blóði í hægðum. Það
er einmitt síðasttalda varnarráð-
ið sem hvað mesta athygli hefur
vakið. Rannsóknin byggir á þeirri
staðreynd að langoftast blæðir
úr krabbameini í ristli og enda-
þarmi. Blæðingin er þó oft það
lítil að blóðið leynist í hægðum
þannig að sjúklingurinn sér það
ekki bemm augum. Einnig blæð-
ir oft úr góðkynja slímhúðar-
sepum, sérstaklega þeim stærri
og hættulegri.
Afar einfalt er að rannsaka
leynt blóð í hægðum. Fólk safnar
sjálft heima hjá sér nokkram litl-
um hægðaprufum. Einungis er
þörf á minniháttar breytingu á
mataræði meðan á sýnatökunni
stendur og hún er sjálf sáraein-
föld. Almennar hóprannsóknir
sýna að hjá 1—5% einstaklinga
fínnst leynt blóð í hægðum. Af
þessum hópi hafa 30—40% æxli
í ristli eða endaþarmi, þar af 10%
með krabbamein en hinir hafa
forstig krabbameins, þ.e.
slímhúðarsepana fyrmefndu. At-
hyglisvert er að þeir sem grein-
ast þannig með krabbamein hafa
það yfírleitt á byijunarstigi og