Morgunblaðið - 29.04.1988, Blaðsíða 14

14
íi
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. APRÍL 1988
Skólinn sem vinnustaður
- getum við bætt hann?
eftir Kristínu
Bjarnadóttur
Glöggt er gests augað segir
málshátturinn og það er forvitni-
legt og hristir mann stundum
óþyrmilega að lesa skýrslu um
menntastefnu á íslandi sem unnin
er af Efnahags- og framfarastofn-
uninni og er hér til umræðu. Ég
ætla að leggja nokkuð út af þess-
ari skýrslu um innra starf fram-
haldsskólanna frá sjónarhóli raun-
greinakennara.
í spjallinu, sem hér fer á eftir,
hef ég kosið að drepa á nokkra
þætti sem ég tel að valdi því að
árangur starfsins í framhaldsskól-
unum er á stundum minni en vænta
mætti, og leitast við að svara
spumingunni um hvemig megi úr
bæta. Kemur þá við sögu ytra
skipulag sem nauðsynlegt er til að
hið innra starf geti orðið öflugt
og virkt, en þetta tvennt verður
vart aðskilið, þar sem skipulag
setur allri starfsemiskorður, ýtir
undir vissa þætti innra starfs, en
gerir aðra ómögulega.
Að mínu mati er skortur á vel
menntuðum kennumm í stærð-
fræðilegum greinum og viðskipta-
greinum, þeim greinum sem hvað
mest tengjast atvinnulífínu, annar
alvarlegasti vandinn sem fram-
haldsskólar eiga við að etja. Þessi
vandi snýr að miðlun þekkingar-
innar en hinn vandinn snýr að
móttöku hennar. Þrátt fyrir mikla
og 3lmenna aðsókn að framhalds-
skólunum virðast margir nemend-
ur ekki hafa tíma til að gefa sig
heila og óskipta að náminu vegna
mikillar vinnu meðfram skólanum.
Skorturinn á kennurum í
stærðfrœðilegum greinum
Ræðum fyrst kennaraskortinn.
19. mars sl. var haldin ráðstefna
um stærðfræðikennslu og menntun
kennara þar sem þessi mál voru
rædd ítarlega. Segja má að í aðal-
atriðum sé ástandið þannig að
námið í þessum fræðum við Há-
skóla íslands virðist ekki laða að
sér kennaraefni og raunar ekki
vera skipulagt með það fyrir aug-
um að þaðan útskrifíst kennarar.
Hópur nemenda innritast á hveiju
hausti, en langflestir hverfa frá
strax á fyrsta ári. Þeir fáu sem
útskrifast hafa yfírleitt góða fag-
menntun, en ekki virðist svo sem
þeir sjái sér þann kost vænlegan
að kenna við framhaldsskólana og
enn færri sýna áhuga á að afla sér
kennslufræðimenntunar.
Eflaþarf fagmenntun í
stærðfræði við KHÍ
Við Kennaraháskólann eru
vandamálin með öfugum formerlg- •
um. Ekki verður um það deilt að
móðurmál og stærðfræði eru höf-
uðnámsgreinar grunnskólans, en
samt er það svo að engar lág-
markskröfur eru gerðar f stærð-
fræði við inngöngu f skólann eins
og gert er í móðurmáli. Kennara-
nemar fá allgóðan undirbúning
undir kennslustarfíð sjálft, en mjög
litlum tíma er varið þar til faglegr-
ar kennslu í stærðfræði. Það verð-
ur því að horfast í augu við það,
að fagleg þekking almennra kenn-
ara sem útskrifast frá Kennarahá-
skólanum er of lftil. Þótt kennsla
f grunnskólum sé ekki til umræðu
hér hangir þetta þó allt á sömu
spýtunni og mig langar til að koma
því að hér að það er sannfæring
mfn að það sé nauðsynlegt að efía
svo fagmenntun í stærðfræði við
KHÍ að allir þeir kennarar sem
útskrifast þaðan og hyggjast
ÍJJJ Jáiúnda; Í^ékiÚUáUiUtíMim
vald á öllu námsefni grunnskólans.
Fásinna er að halda því fram að
nægilegt sé að kunna eitthvað
minna til að kenna í byijendabekkj-
um. Byijendakennslan er einmitt
viðkvæmust og vandasömust.
Hefðin í raunvísindum
er ekki löng
En trúin á bijóstvitið er rík,
ekki síst í grein sem á sér jafn-
stutta hefð og stærðfræði hér á
landi. Henni má helst líkja við tón-
list og tónlistarkennslu, sem einnig
á sér stutta hefð hérlendis, eins
og kunnugt er. En í þeim málum
hafa kunnáttumenn ráðið ferðinni
í svo sem eins og mannsaldur og
nú hvarflar ekki að neinum að fela
byijendakennslu í tónlist í hendur
nema hámenntuðu fólki. Þannig
má einnig koma á góðri og al-
mennri menntun í stærðfræði með-
al þjóðarinn? ., ef gerðar eru háar
faglegar k’.ofur allt frá byijun. En
ekkert r.iinna dugar ef kennsla í
raung.einum á að ná tilgangi
sínrjn og mögulegt verði að út-
rýma þeim hugmyndum um raunv-
fsindi og mér liggur við að segja
dularljóma að allt sem á sér nátt-
úrulegar, eðlilegar og rökréttar
skýringar sé séreign sérfræðinga
og ekki við hæfí almennings, en
óskýranlegir hlutir eins og sijöm-
uspádómar, samband við framliðna
og trú á hulaufólk sé verðugt
umræðuefni jafnvel í virtustu fjöl-
miðlum.
Vandinn við að miðla
stærðfræðinni á mæltu máli
Ég vék að bijóstvitinu áðan og
vantrú margra á æðri menntun
sem ritendur skýrslunnar nefna að
þeir hafí orði varir við. Einmitt
þetta hittir á dálítið auman punkt
hjá stærðfræðingum. Hefðbundið
8tærðfræðinám felst í að tileinka
sér öflugt en mjög sérhæft tákn-
mál og leysa flókin viðfangsefni
með hjálp þess. Það er því ekki
sjálfgefíð að menn eigi auðvelt með
fyrirvaralaust að loknu slíku námi
að miðla fræðum sínum á almennu
mæltu máli. Kennslufræðimenntun
stærðfræðikennaraeftia þarf því
að beinast að framsetningu og tjá-
skiptum, því að enginn kennari
getur talist góður nema hann hafí
vald á hvoru tveggja, faginu sjálfu
og miðlun þess. Það er hinn dular-
fulli galdur kennslunnar að flétta
saman mannþekkingu, framsetn-
ingu og fagþekkingu til að ná sam-
bandi við nemandann þar sem hann
er fyrir tilstilli efiiisins, að hafa
vald á fræðigrein sinni og geta
miðlað henni svo vel að kennarinn
skynji hvar nemandinn er staddur
og hvað hann skortir til að ná tök-
um á næsta atriði í þeirri löngu
keðju þekkingar og röksemda sem
raungreinanám er.
Hvernig’ fást góðir
kennarar?
Og hvernig getum við þá laðað
slíkt fólk að skólunum ef það
skyldi nú vera til? Með kostaboðum
um ótakmarkaða yfírvinnu? Hún
getur freistað þegar um áhlaupa-
verk er að ræða um skamman tíma
en þegar að lífstarfínu kemur gera
menn aðrar kröfur. Þeir sem hafa
um langan tíma þjálfast í að leysa
hin flóknustu vandamál vilja gjam-
an fá tækifæri til að spreyta sig á
8liku þegar út í lífíð kemur. Það
er einmitt einn af þeim þáttum sem
koma við sögu þegar talað er um
hve mjög himi almenni vinnumark-
aður dragi til sín fólk sem menntað
er í raungreinum. í skýrslunni er
minnst á hin sáralitlu tengsl sem
skólamir hafa við atvinnulífið. Það
;&»tiiverið;6kref tíl:betra;vegar ef
„Það er kominn tími
til að skapa breytt við-
horf til skólans sem
vinnustaðar. Skólinn
þarf að verða griða-
staður fyrir áreiti
hversdagslífsins, stað-
ur þar sem bæði nem-
endur og kennarar
finna sér betri vinnu-
frið en heima við, þar
sem þvarg hins daglega
lífs tekur við.“
það yrði fýsilegur kostur fyrir vel
menntað ungt fólk sem er að koma
til starfs að stunda kennslu að
hluta, en fá um leið tækifæri til
að vinna að lausnum verkefna úr
atvinnulífínu eða öðrum þeim gát-
um sem á það sækir. Og vissulega
gæti greinum eins og tölvufræði
og viðskiptagreinum orðið akkur í
slfkum beinum tengslum við at-
vinnulíf, jafn erfítt og það er fyrir
kennara að fylgjast með hraðri
þróun í þessum greinum.
Y firvinnumeinsemdin
En ef svo ætti að verða þyrfti
aðra stefnu, m.a. í launamálum,
og greiða mest fyrir fyrstu kennslu
dagsins, en ekki eins og nú er
reyndar allt staðar í þjóðfélaginu,
að þá fyrst er farið að greiða boð-
leg laun þegar komið er út í yfír-
vinnu og fólk er orðið þreytt og
farið að gefa minna af sér. Þetta
er sérlega hættulegt í kennslu, þar
sem jafnvægi þarf að ríkja milli
þess sem kennarinn viðar að sér
og gefur frá sér. Jafnvel mætti
segja að sá sem bara kenni, kenni
ekki, eða að menn þurrausi sig ef
menn hafí ekki tíma til neins ann-
ars en að kenna. Ég tel raunar að
yfírvinnumálin séu ein okkar allra
versta meinsemd, raski fjölskyldu-
högum, valdi streitu og langvar-
andi ofþeytu og því sem óskynsam-
legast er, lélegum vinnuafköstum
og því að menn geta ekki gefíð sig
heila og óskipta að starfí sínu.
Eru hugmyndir um skóla
húsnæði steinrunnar?
Hvað annað geta skólamir gert?
Stundum fínnst manni að þeir hafí
fest í gömlum vandamálum og
gleymt að rétta sig af þegar vand-
inn var liðinn hjá. Á eftirstríðsár-
unum komu fram árgangar nem-
enda sem sprengdu af sér alla
skóla, skólastofur voru allt að
þrísetnar, engin aðstaða var fyrir
nemendur í skólanum annars stað-
ar en í skólastofunum rétt á meðan
kennsla fór fram og vinnuaðstaða
kennara var í lágmarki. Húsnæðið
var berangurslegt og snautt,
hvergi að sjá blóm, myndir eða
gluggatjöld, hvað þá bólstruð hús-
gögn. Síðan er nú liðinn mannsald-
ur eða kannski meir og böm þeirra,
sem uxu upp við þetta ástand, em
nú sum komin upp í gegnum skóla-
kerfíð. Allt er nú miklu rýmra, en
hugsunarhátturinn er sá sami,
kennarar og nemendur þjóta heim
strax að loknum kennslustundum
til að taka til við heimavinnuna,
æm svo er alltaf neftid, en auðvit-
að er átt við sjálfstæða vinnu, sem
eðlilegast væri að ætti sér stað í
réttu vinnuumhverfí í skólanum
sjálfum. Ég býst við því að leitun
sé að þeim skóla t.d. á Stór-
Reykjavíkursvæðinu þar sem
kennarar og nemendur eiga sér
samastað til að vinna sín verk. Og
blóm og myndir em enn talin
; niunaður 4g: bálfgerður, óþaffíúi s!
Samkeppnisvandi skólanna
Einnig þetta er dæmi um þann
samkeppnisvanda sem skólamir
eiga við að stríða, þegar þeir geta
ekki boðið starfsmönnum sínum
upp á eigið borð til að vinna við
hvað þá nauðsynleg verkfæri eins
og ritvél eða tölvu eða þá eigið
vinnuherbergi. En verst er þó hin
faglega einangmn sem fylgir því
að fara einn með verk sín og
vandamál heim. Þetta aðstöðuleysi
hefur komið hart niður á kennumm
í kjarabaráttunni þar sem hinn
sýnilegi vinnutími í kennslustund-
unum er tiltölulega stuttur. Menn
hafa því viljað binda viðveru kenn-
ara í skólunum við ákveðinn tíma.
En hlutunum verður ekki snúið við
í einu vetfangi. Margir hafa kosið
sér kennslu að starfí vegna þess
sveigjanlega vinnutíma sem hún
býður upp á og komið sér upp
vinnuaðstöðu heima fyrir. Fyrir þá
er engan veginn fýsilegt að binda
sig allan daginn í skólanum þar
sem i mesta lagi er hægt að fá
að deila skrifborði og tölvu með
nokkmm öðmm í stómm vinnusal.
Fyrst verður vinnuaðstaðan í skól-
unum að verða viðunandi þannig
að menn sjái sér hag í því að ljúka
verkunum þar og þá kemur viðver-
an af sjálfu sér.
Næði nemenda til náms
Og þá er ég komin að vinnuað-
stöðu nemenda. Á eftirstríðsámn-
um höfðu menn áhyggjur af því
að heimanám færi fyrir lítið á
heimilum þar sem væri mikil
ómegð og þrengsli. Óhætt er að
segja að menn búa nú við rýmri
húsakost en áður var, en er næðið
meira, örva aðstæðumar meir til
náms? Mér er nær að halda ekki.
Daglegt líf okkar tíma mótast af
margvíslegum og yfírþyrmandi
áreitum, ekki síst fjölmiðlum, þar
sem höfuðfréttimar em afgreiddar
á sífellt styttri tíma og gleymdar
næsta dag. Ekki þarf að tíunda
hinar fíölmörgu þarfir sem fylgja
í kjölfarið, ferðalög, tískuklæðnað,
græjur til að missa ekki af áreitinu
og bifreiðar með tilheyrandi rekstr-
arkostnaði. Allt em þetta snarir
þættir f lífí okkar nútímafólks og
mikill hluti afraksturs vinnu okkar
fer í að halda þessu gangandi.
Ekki að undra þó að unglingar
telji það hluta af því að verða full-
orðið fólk að ganga í þennan dans.
Slíkar aðstæður em hins vegar lítt
álgósanlegar fyrir raunvemlegt
nám. Sumir myndu lfklega orða
það svo að tfsku- og fjölmiðlafárið
sé forheimskandi. Virkt nám krefst
næðis og tfma til íhugunar og
frumkvæðis af hálfu nemandans
gagnstætt því að vera óvirkur
þiggjandi. Stopular námsstundir á
kvöldvöktuni á myndbandaleigum,
svo dæmi sé tekið af algengri
kvöldvinnu nemenda, örva vart til
þeirra innri átaka og glímu sem
virkt nám er fólgið í.
Að skapa vinnuumhverfi
í skólunum
Ég er þá komin að kjama máls
míns. Það er kominn tfmi til að
skapa breytt viðhorf til skólans
sem vinnustaðar. Skólinn þarf að
verða griðastaður fyrir áreiti
hversdagslífeins, staður þar sem
bæði nemendur og kennarar fínna
sér betri vinnufrið en heima við,
þar sem þvarg hins daglega lífs
tekur við. En þar kemur auðvitað
til hið ytra skipulag. í skipulagi
húsnæðis þarf að gera ráð fyrir
litlum vinnuherbergjum kennara,
og nemendur og kennarar þurfa
að eiga ftjálsan aðgang að nauð-
Kristín Bjamadóttir
tölvum. Sums staðar má sjá vísi
að slfku vinhuumhverfi, t.d. í tölvu-
verum, sem margir skólar hafa
komið sér upp, og á vel búnum
bókasöfnum. Svipað mætti hugsa
sér í raungreinakennslu, s.s. eðlis-
fræði og líffræði, þar sem nemend-
ur fengju aðstöðu til að vinna verk-
efni á eigin spýtur. Slíkt krefst
auðvitað aukins eftirlits og um-
sjónar með tækjum, en vinna í slíku
umhverfi borgar sig margfaldlega
í auknu frumkvæði nemenda og
raunverulegu, virku námi. Sums
staðar hefur nemendum verið falin
gæsla tækja og eftirlit og hefur
það reynst mjög vel.
Ný viðhorf til kennslu
og skólastarfs
Það er kominn tími til að fleiri
taki þátt ( störfum innan skólans
en kennarar einir, og það er kom-
inn tími til að kennarar hætti að
hokra sem einyrkjar hver í sínu
homi og fari að trúa því sjálfír og
sýna öðrum að sú umhyggja og
alúð sem þeir leggja í starf sitt
utan kennslustunda er vinna sem
er engu ómerkari en vinna sem
framkvæmd er á virðulegum skrif-
stofum úti í bæ. Það er líka kom-
inn tími til þess að menn hugsi
hlutverk skólanna upp á nýtt og
taki að líta á þá sem stað þar sem
þekkingu og verkhyggni er steftit
saman til að læra að lifa heilbrigð-
ara og betra lífí. Efnafræði og
næringarfræði eru gagnlegar
námsgreinar, en þær fá aukna
merkingu ef þær eru kenndar í
tengslum við matseld, sem allir
þurfa að vita skil á f heimi hinna
fullorðnu. Listiðnir og handíðir
veita líka mörgum lífsfyllingu, en
nám í stærðfræði og sálfræði, sem
markvisst er tengt þessum grein-
um, getur gefíð þeim aukna dýpt
og veitt nemendum nýja innsýn í
þær. en það þykir þunnur þrett-
ándi að matreiða, mála eða sauma
með krít og töflu ein áhalda og
óhjákvæmilegt að vinna slík verk
í réttu umhverfí.
Skólinn er heimur þar sem
saman renna efni og andi
En hvar á slíkur samruni efnis
og anda fremur heima en í skólun-
um, þar sem allar forsendur geta
verið fyrir hendi? Aðeins þarf að
leiða saman það fólk sem kann til
hinna ýmsu þátta, og gera hið ytra
umhverfi, skólahúsnæðið og inn- •
viði þess, tæki og tól, að heimi þar
sem von er til að nemendur og
kennarar vinni saman að því að
læra að greina á milli þess sem
kalla má stundargæði og þess sem
gefur lífínu raunverulegt gildi,
milli hismisins og kjamans. Ég
held og ég trúi því að hér á ís-
landi séu í raun öll skilyrði til að
reka skólakerfí sem væri öðrum
þjóðum til fyrirmyndar eins og
margt annað, sem hér hefur verið
áorkað, ef menn aðeins bera gæfu
til þess horfa upp úr dægurþrasinu
og láta ósk um raunverulega bætta
lffshætti vísa veginn.
Höfundur er áfangastjóri í Fjöl-
brautaskólnnum í Garðabœ ogfrá-
farandi formadur Félaga raun-
greinakennara í framhaJdsskóJ-
um.
Greinin ererindifluttáráðstefnu
menntamálarÁðuneytíains ogBK